Του Χάρη Χρυσανθόπουλου,
Το πραξικόπημα των Μπολσεβίκων, τον Οκτώβρη του 1917, έφερε το κόμμα τους στην εξουσία της Ρωσικής αυτοκρατορίας. Ύστερα από έναν πενταετή αιματηρό εμφύλιο πόλεμο, οι Μπολσεβίκοι κατόρθωσαν να επικυρώσουν αυτήν την εξουσία και να κυριαρχήσουν στην μεγαλύτερη χώρα του κόσμου, ξεκινώντας το έργο τους για την επίτευξη του κομμουνισμού. Το νέο κράτος, που αναδείχθηκε πάνω στα περισσότερα από τα εδάφη της πρώην αυτοκρατορίας ονομάστηκε «Ένωση Σοσιαλιστικών Σοβιετικών Δημοκρατιών» (Σοβιετική Ένωση εν συντομία). Ύστερα από τον θάνατο του ηγέτη του κόμματος, Βλαδιμήρου Λένιν, το 1924, ένας αγώνας για την κατάληψη της εξουσίας ανέδειξε ως νέα ηγετική μορφή τον Ιωσήφ Στάλιν. Ο Στάλιν, μέσω των σκληρών πολιτικών του και της απόλυτης κυριαρχίας του, κατόρθωσε να εκσυγχρονίσει την Σοβιετική Ένωση και να την οδηγήσει στη νίκη κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Με το τέλος του πολέμου, μία νέα μορφή σύγκρουσης ξεκίνησε μεταξύ των σοβιετικών και των πρώην συμμάχων τους.
ΗΠΑ και ΕΣΣΔ αναδείχθηκαν ηγέτιδες δυνάμεις δύο αντίπαλων στρατοπέδων, του κομμουνιστικού και του καπιταλιστικού, τα οποία σύντομα επεκτάθηκαν σ’ όλο τον κόσμο. Ο Στάλιν κράτησε σκληρή στάση απέναντι στους Αμερικανούς. Η απόκτηση της ατομικής βόμβας, το 1949, από τους σοβιετικούς, έφερε στην ανθρωπότητα τον φόβο του πυρηνικού ολέθρου.
Την 1η Μαρτίου 1953, ο Στάλιν υπέστη εγκεφαλικό. Λίγες μέρες αργότερα, στις 5 Μαρτίου, πέθανε. Τον θάνατο του Στάλιν ακολούθησε ο σχηματισμός μίας νέας βραχύβιας κυβέρνησης, υπό την ηγεσία του Γκεόργκι Μάλενκοβ. Μετά την παραίτηση του Μάλενκοβ, ο πρώην ηγέτης των μυστικών υπηρεσιών, Λαυρέντης Μπέρια, ξεκίνησε διαδικασίες για εδραίωση της εξουσίας του στην κυβέρνηση, τις οποίες συνόδευσε με σημαντικές μεταρρυθμίσεις. Περισσότερο από ένα εκατομμύριο άνθρωποι απελευθερώθηκαν από τα γκούλαγκ, ενώ ο Μπέρια έκανε προτάσεις για νέα προσέγγιση με την Δύση. Τον Ιούνιο του 1953, ο Μπέρια συνελήφθη από τα άλλα μέλη της κυβέρνησης, πιθανώς λόγω φόβου των ίδιων για αντίστοιχη πράξη εκ μέρους του. Τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους, ο Μπέρια εκτελέσθηκε. Αρχικά, ο Μάλενκοβ υπήρξε η ηγετική προσωπικότητα της νέας κυβέρνησης, μέχρι που ο πρώην συνεργάτης του, Νικήτας Χρουστσόφ, ξεκίνησε τον σταδιακό παραγκωνισμό του. Παλιός προστατευόμενος του Λαζάρ Γκαγκάνοβιτς, ενός από τους πιο έμπιστους συνεργάτες του Στάλιν, ο Χρουστσόφ είχε καταφέρει να επιβιώσει μέσα στο επικίνδυνο πολιτικό περιβάλλον των μαζικών εκκαθαρίσεων της Σταλινικής περιόδου και να ανέβει στην σοβιετική ιεραρχία.
Επικαλούμενος εγκλήματα, τα οποία είχαν διαπράξει υπό την ηγεσία του Στάλιν, ο Χρουστσόφ κατόρθωσε να απομακρύνει τους πρώην συνεργάτες του από την ηγεσία. Ξεκίνησε μεταρρυθμίσεις προκειμένου να ενισχύσει τον ρόλο του κόμματος στην εξουσία —επί Στάλιν οι περισσότερες εξουσίες είχαν μεταφερθεί στον Γενικό Γραμματέα— και να αυξήσει το βιοτικό επίπεδο εντός της χώρας. Στο 20ο Συνέδριο του Κόμματος, τον Φεβρουάριο του 1956, ο Χρουστσόφ, σε μια κλειστή συνεδρίαση, αναφέρθηκε στα εγκλήματα, που είχε διαπράξει ο Στάλιν στην 25ετη περίοδο, κατά την οποία βρισκόταν στην εξουσία. Έκανε επίθεση στην τάση προσωπολατρίας για τον πρώην δικτάτορα και κάλεσε σε αποστροφή από σταλινικές πολίτικες. Το γεγονός αυτό υπήρξε τεράστιας σημασίας για τον κομμουνιστικό κόσμο, καθώς ο Στάλιν αποτελούσε την αδιαμφισβήτητη ηγετική προσωπικότητα του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος μέχρι εκείνη την στιγμή. Η κατάρριψη της ιδεατής εικόνας για τον δικτάτορα προκάλεσε σοκ και σε ορισμένες περιπτώσεις αναταραχές, όπως Γεωργιανή ΣΣΔ, Ουγγαρία κ.α. Η ομιλία του Χρουστσόφ εγκαινίασε μία περίοδο στην ιστορία της ΕΣΣΔ, η οποία ονομάστηκε «Αποσταλινοποίηση» και χαρακτηρίστηκε από βαθιές μεταρρυθμίσεις του Χρουστσόφ στην εσωτερική και την εξωτερική πολιτική. Μέχρι το 1957, ο Χρουστσόφ είχε κατορθώσει να αναδείξει τον εαυτό του ως τον απόλυτο ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης.
Εσωτερική πολιτική
Υπό τον Χρουστσόφ προέκυψε μία απελευθέρωση στην τέχνη, καθώς μετριάστηκαν οι εξαιρετικά συντηρητικές πολιτικές, που είχαν ξεκινήσει από τον Στάλιν. Επιτράπηκε η κυκλοφορία βιβλίων, καθώς και προωθήθηκε, μέχρι ένα σημείο, η παραγωγή έργων τέχνης. Ο σοβιετικός κινηματογράφος γνώρισε ιδιαίτερη άνθιση. Φεστιβάλ και εκθέσεις ξεκίνησαν να οργανώνονται. Η κρατική προπαγάνδα, επίσης, χαλάρωσε σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο, καθώς και προέκυψε μία αύξηση στον εσωτερικό και εξωτερικό τουρισμό. Αν και ο καλλιτεχνικός κόσμος εντός της ΕΣΣΔ, γνώρισε σημαντική πρόοδο, ο περιορισμός ακόμα και επί Χρουστσόφ, συγκριτικά με την Δύση, ήταν σημαντικός.
Επί Χρουστσόφ, μειώθηκαν εξαιρετικά οι πολιτικές διώξεις. Ωστόσο, καθιερώθηκε ένας νέος τρόπος καταστολής, αυτός της αναγκαστικής νοσηλείας, γι’ αυτούς που αποτελούσαν κίνδυνο για την κοινωνία. Άνθρωποι, δηλαδή που είχαν αντιπολιτευτική δράση, οδηγούνταν σε ψυχιατρικά κέντρα, καθώς η περίπτωση τους χαρακτηριζόταν από το καθεστώς ως ψυχική ασθένεια.
Όσο αφορά την θρησκεία, ο Ουκρανός ηγέτης κράτησε σκληρή στάση. Εντός της αντιθρησκευτικής του εκστρατείας, ο Χρουστσόφ προχώρησε σ’ ένα μεγάλης κλίμακας κλείσιμο εκκλησιών. Ένα άνοιγμα προς την Εκκλησία είχε επιτραπεί από τον Στάλιν εντός του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, προκειμένου να ανορθωθεί το ηθικό του σοβιετικού λαού. Αποτέλεσμα της εκστρατείας υπήρξε και η απαγόρευση των λειτουργειών εκτός του εκκλησιαστικού χώρου, καθώς και η δίωξη αρκετών κληρικών. Επί Χρουστσόφ προωθήθηκε πολύ έντονα από το κράτος, ο αθεϊσμός μέσω της προπαγάνδας.
Οι μεταρρυθμίσεις του Χρουστσόφ στον τομέα της εκπαίδευσης υπήρξαν εξαιρετικά σημαντικές. Σε μία προσπάθεια να μιμηθεί το δυτικό πρότυπο, ιδρύθηκαν νέες πανεπιστημιουπόλεις και προωθήθηκε στους μαθητές, η ιδέα της ένταξης σε κάποιο πανεπιστήμιο. Τα πανεπιστήμια ενισχύθηκαν σημαντικά και νέα εκπαιδευτικά ιδρύματα ιδρύθηκαν. Οι σοβιετικοί κατόρθωσαν σημαντικά επιτεύγματα στις επιστήμες.
Ο Χρουστσόφ ξεκίνησε ένα μεγάλο πρόγραμμα ανοικοδόμησης πολυκατοικιών, προκειμένου να λύσει το στεγαστικό πρόβλημα, που αντιμετώπιζε η χώρα, ειδικά μετά τον πόλεμο. Νέου τύπου φθηνές, απλοϊκές πολυκατοικίες, οι οποίες παρείχαν τις βασικές ανέσεις στους ιδιοκτήτες τους, ξεκίνησαν να κατασκευάζονται ταχύτατα παντού στην ΕΣΣΔ. Οι πολυκατοικίες αυτές ονομάστηκαν «Χρουστσόφκες», παίρνοντας το όνομα του σοβιετικού ηγέτη. Αποτελούν χαρακτηριστικό κτήριο της εποχής του Χρουστσόφ.
Στην εποχή του Χρουστσόφ, γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη το σοβιετικό διαστημικό πρόγραμμα. Τον Οκτώβριο 1957, οι σοβιετικοί κατόρθωσαν να στείλουν τον πρώτο τεχνητό δορυφόρο στο διάστημα, τον “sputnik 1”. Τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1961, ο σοβιετικός Γιούρι Γκαγκάριν, υπήρξε ο πρώτος άνθρωπος στο διάστημα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Mark Mazower (1998), Σκοτεινή Ήπειρος: Ο ευρωπαϊκός εικοστός αιώνας, Αθήνα, Εκδόσεις: Αλεξάνδρεια
- Γιάννα Κατσόβσκα—Μαλιγκούδη (2013), Ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης (1917-1991), Αθήνα, Εκδόσεις: Gutenberg
- Eric Hobsbawm (1994), H Εποχή των Άκρων: Ο σύντομος εικοστός αιώνας (1914-1991), Αθήνα, Εκδόσεις: Θεμέλιο
- Ο Χρουστσόφ και το Εικοστό Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος, 1956, history.state.gov, διαθέσιμο εδώ
- Η Σοβιετική Ένωση υπό τον Χρουστσόφ, alphahistory.com, διαθέσιμο εδώ
- Σοβιετική Πολιτική στην Ανατολική Ευρώπη, bbc.co.uk, διαθέσιμο εδώ
- Η κληρονομιά των γεωργικών μεταρρυθμίσεων του Χρουστσόφ, blogs.lse.ac.uk, διαθέσιμο εδώ
- Οι οικονομικές πολιτικές της δεκαετίας του Χρουστσόφ: Ιστοριογραφία, qr.urfu.ru, διαθέσιμο εδώ
- Η Κρίση των Πυραύλων της Κούβας, history.state.gov, διαθέσιμο εδώ
- Το Πρόγραμμα Virgin Lands στην Σοβιετική Ένωση υπό τον Νικήτα Χρουστσόφ, sjsu.edu, διαθέσιμο εδώ
