Του Γιάννη Περγαντή,
Οι μετακινήσεις πληθυσμών από την Ανατολή προς την Ευρώπη δεν είναι κάτι το πρωτόγνωρο για τη Γηραιά Ήπειρο. Τον 4ο και 5ο αιώνα, εξαιτίας επιδρομών και κλιματολογικών συνθηκών, η Κεντρική και Δυτική Ευρώπη κατακλείστηκε από νέες φυλές και λαούς (λ.χ. Γότθοι), οι οποίοι έμελλαν να αλλάξουν ριζικά το γεωπολιτικό ισοζύγιο της Ευρώπης. Αυτή η έλευση πληθυσμών δεν έπαψε ποτέ, αλλά δεν μειώθηκε και η δυναμικότητα, με την οποία άλλαζαν τις ισορροπίες στα εδάφη, τα οποία έφταναν. Αυτό συνέβη και με την έλευση μιας κραταιάς και πανίσχυρης φυλής, αυτή των Μογγόλων, οι οποίοι τον 13ο αιώνα μ.Χ. διαμόρφωσαν μια ισχυρή κρατική οντότητα, τη γνωστή Χρυσή Ορδή.
Η Χρυσή Ορδή, επίσης γνωστή ως το Χανάτο των Κιπτσάκ, ήταν μία σημαντική πολιτική οντότητα στη μεσαιωνική Ευρασία, που προήλθε από τη Μογγολική Αυτοκρατορία. Μετά τον θάνατο του Τζένγκις Χαν, η τεράστια αυτοκρατορία του διασπάστηκε σε διάφορες περιοχές, με μία από τις πιο σημαντικές διανομές να είναι το δυτικό τμήμα, το οποίο θα γινόταν η Χρυσή Ορδή. Μετά τον θάνατο του Τζένγκις Χαν, το 1227, η αυτοκρατορία του διασπάστηκε σε διάφορες περιοχές, με κάθε γιο ή εγγονό του να αναλαμβάνει την εξουσία σε διαφορετικά μέρη. Το δυτικότερο τμήμα, που περιλάμβανε περιοχές της σύγχρονης Ρωσίας, Καζακστάν και Ουκρανίας, παραδόθηκε στον Τζεμπέ, έναν σημαντικό στρατηγό του Τζένγκις Χαν. Ωστόσο, ήταν ο εγγονός του, ο Μπάτου Χαν, που έγινε ο πιο εξέχων ηγέτης αυτής της περιοχής και διαδραμάτισε κεντρικό ρόλο στην ίδρυση της Χρυσής Ορδής.
Το 1237, ο Μπάτου Χαν ξεκίνησε μια σειρά καταστροφικών εκστρατειών στην Ανατολική Ευρώπη, ιδιαίτερα στα ρωσικά πριγκιπάτα. Οι Μογγόλοι κατέστρεψαν συστηματικά πόλεις, όπως το Κίεβο, η Ριάζαν και το Βλαντιμίρ. Μέχρι το 1240, οι περισσότερες ρωσικές περιοχές βρέθηκαν υπό μογγολικό έλεγχο. Ο Μπάτου Χαν, θέλοντας να εδραιώσει την πολιτική ισχύ του Χανάτου, ίδρυσε την πρωτεύουσα της Χρυσής Ορδής στο Σαράι, κοντά στον ποταμό Βόλγα, στη σύγχρονη νότια Ρωσία, η οποία θα παρέμενε το πολιτικό και οικονομικό κέντρο του Χανάτου για αρκετούς αιώνες.
Η Χρυσή Ορδή ήταν ένα ισχυρό και άκρως οργανωμένο κράτος, με τους ηγέτες της να ασκούν εξουσία σε εκτεταμένες περιοχές. Ο Χαν της Χρυσής Ορδής διοικούσε με σημαντική αυτονομία από τον Μεγάλο Χαν, τον ανώτατο ηγέτη της Μογγολικής Αυτοκρατορίας, του οποίου η αυλή βρισκόταν στην Καρακόρουμ — μετέπειτα μεταφέρθηκε στο Πεκίνο. Αυτή η αυτονομία επέτρεψε στη Χρυσή Ορδή να δημιουργήσει μια κρατική οντότητα πέρα από την άμεση επίβλεψη του Μεγάλου Χαν, η οποία αποτελούσε «κολάζ» των ιδιαιτεροτήτων των τοπικών πληθυσμών.
Αυτό αποδεικνύεται από την πολιτιστική πολυμορφία του Χανάτου. Αντίθετα, η ηγετική ελίτ παρέμεινε κυρίως Μογγολική, με την πάροδο του χρόνου υιοθέτησαν πολλές πτυχές του τουρκικού πολιτισμού. Η γλώσσα της Ορδής ήταν μία μορφή τουρκικής και πολλοί, από τους γραμματείς και στρατηγούς της, ήταν τουρκόφωνοι από την Κεντρική Ασία. Ο τοπικός πληθυσμός, ιδιαίτερα οι Σλάβοι, συχνά αντιμετωπίζονταν ως δεύτερης κατηγορίας πολίτες, αν και έπαιξαν καθοριστικούς ρόλους στην οικονομία και την τοπική διακυβέρνηση. Το Ισλάμ, όμως, έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στην ιδεολογική, πολιτική και πολιτιστική διαμόρφωση του Χανάτου, το οποίο υιοθέτησαν οι Μογγόλοι σ’ όλες τις πτυχές της καθημερινότητάς τους.
Οι Μογγόλοι στηρίχθηκαν σ’ έναν συνδυασμό στρατιωτικής ισχύος, συμμαχιών με τοπικούς άρχοντες και ενός συστήματος φόρου για να διατηρήσουν τον έλεγχο στις περιοχές τους. Τα ρωσικά πριγκιπάτα, ενώ ήταν τεχνικά υποτελή στον Χαν, είχαν την ελευθερία να κυβερνούν τα ίδια. Σε αντάλλαγμα για την ειρήνη και την προστασία, ήταν υποχρεωμένα να καταβάλλουν φόρους στην Ορδή. Αυτό το σύστημα φόρου είχε ως σκοπό να αποτρέψει εξεγέρσεις από τα πριγκιπάτα, ενώ θα οφειλόταν και το ίδιο χρηματικά. Οι Μογγόλοι εισήγαγαν, επίσης, συστήματα καταγραφής και φορολόγησης, τα οποία ενίσχυσαν τον έλεγχό τους στην περιοχή.
Επίσης, η Χρυσή Ορδή ήταν γνωστή για την εντυπωσιακή στρατιωτική της ικανότητα, βασισμένη στη μογγολική παράδοση του ιππικού και της τοξοβολίας, καθώς και στην τακτική της γρήγορης ιππικής. Το στρατιωτικό σύστημα των Μογγόλων ήταν εξαιρετικά δομημένο, με σαφή ιεραρχία και αυστηρή πειθαρχία. Αυτό επέτρεψε στην Ορδή να διατηρήσει τον ισχυρό της έλεγχο στις περιοχές της και να διεξάγει συχνές επιδρομές στην Ανατολική Ευρώπη, καθώς η ευελιξία του ιππικού τους προσέφερε ταχύτητα και επιβολή.
Ως προς την οικονομία, το Χανάτο βασιζόταν, κυρίως, στο εμπόριο, τους φόρους και τη γεωργία. Το Χανάτο, λόγω της θέσης του στους σημαντικούς εμπορικούς δρόμους μεταξύ της Ανατολής και της Δύσης, επωφελήθηκε σημαντικά από τη γεωγραφική του θέση, η οποία επέτρεπε εκτεταμένο εμπόριο με τη Μέση Ανατολή, την Κίνα και την Ευρώπη. Αγαθά, όπως μετάξι, μπαχαρικά και πολύτιμα μέταλλα, διακινούνταν στην περιοχή, ενώ άλογα, γούνες και σκλάβοι εξάγονταν σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας.
Παρά τα ισχυρά θεμέλια και τον δυναμικό πολιτικό—στρατιωτικό μηχανισμό του Χανάτου, δεν ήταν δυνατή η αποτροπή της παρακμής του, η οποία ξεκίνησε στα τέλη του 14ου αιώνα, κυρίως λόγω εσωτερικών συγκρούσεων και εξωτερικών πιέσεων. Ο θάνατος του ισχυρού Χαν, Τοκταμίς, τη δεκαετία του 1390, σηματοδότησε την αρχή της διάσπασης της Ορδής. Το κράτος διασπάστηκε σε διάφορα διαδοχικά Χανάτα, με τους ηγέτες να αγωνίζονται για τον έλεγχο των τεράστιων περιοχών της. Ένας από τους κύριους λόγους, που οδήγησαν στην πτώση του Χανάτου, ήταν η ενδυνάμωση των ρωσικών πριγκιπάτων, τα οποία σταδιακά απέβαλαν τη μογγολική κυριαρχία από τα εδάφη τους, ενώ άρχισαν και να επεκτείνονται εις βάρους της Ορδής, διώκοντάς τους από τα εδάφη δυτικά του ποταμού Βόλγα.
Συνοψίζοντας, παρά τη πτώση και την εκδίωξη των Μογγόλων από τα ευρωπαϊκά εδάφη, η επιρροή τους διατηρήθηκε για αρκετούς ακόμη αιώνες. Τα νέα ανερχόμενα και δυναμικά ρωσικά πριγκιπάτα —ιδιαίτερα αυτό της Μόσχας—, υιοθέτησαν ορισμένες πρακτικές και θεσμούς των Μόγγόλων, οι οποίοι τους βοήθησαν στην γρήγορη εξάπλωση και εδραίωση της δύναμης τους. Η έλευσή τους, αν και βίαιη και καταστροφική, άφησε το αποτύπωμά της στη μετέπειτα εξέλιξη των λαών της Ανατολικής και Κεντρικής Ευρώπης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Χρυσή Ορδή, www.worldhistory.org, διαθέσιμο εδώ
- Χρυσή Ορδή, www.britannica.com, διαθέσιμο εδώ
- Α.Ε. Κοσμίνσκι (2021), Ιστορία του Μεσαίωνα, Εκδόσεις: Σύγχρονη Εποχή
