Του Αργύρη Χατζηδιάκου,
Το φιλοσοφικό σύστημα του Hegel είναι, δίχως καμία αμφιβολία, ένα από τα πιο πολυσύνθετα οικοδομήματα της φιλοσοφικής παράδοσης. Η διαλεκτική στη φιλοσοφία του παραπάνω Γερμανού Ιδεαλιστή φιλοσόφου, είναι η βάση για την κατανόηση της πραγματικότητας ως μιας ενιαίας, δυναμικής διαδικασίας που εξελίσσεται μέσω αντιφάσεων. Για τον Hegel, η αλήθεια δεν θέτεται ως στατική, ούτε ως απομονωμένη, αλλά αναδύεται από το εσωτερικό της συνεχούς αλληλεπίδρασης των αντιθέσεων και τη σύνθεση αυτών σε ανώτερα επίπεδα. Αυτό το μοντέλο εξέλιξης δεν περικόπτεται στη λογική σκέψη, αλλά περιγράφει τη φύση του κόσμου, της συνείδησης του ανθρώπου και της ιστορίας. Για να γίνει κατανοητός ο πυρήνας του συστήματος, είναι αναγκαίο, αρχικά, να εξηγηθούν οι δύο θεμελιώδεις αρχές που το διέπουν: τη διαλεκτική και την ολότητα του Απόλυτου Πνεύματος. Η διαλεκτική του φιλοσόφου δεν θέτεται απλώς ως μια μεθοδολογία, αλλά ως μια οντολογική αρχή που ορίζει την ίδια τη δομή της πραγματικότητας και της συνείδησης του ανθρώπου. Κεντρικά του συστήματος υπάρχει η θεμελιώδης διαλεκτική της έννοιας. Αυτή, είναι σημαντικό να σημειώσουμε πως διαφοροποιείται από την παραδοσιακή διαλεκτική του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, στην οποία η αντίθεση μένει στατική.
Στον Hegel, η διαλεκτική διαδικασία είναι εν κινήσει και ζωντανή, καθώς εναλλάσσει την αντίθεση μέσα από τρείς φάσεις: τη «Θέση» (thesis), την «Αντίθεση» (antithesis) και τη «Σύνθεση» (synthesis). Αυτή η τριμερής κίνηση της διαλεκτικής υποδεικνύει την «αυτοακύρωση» της θέσης μέσα από την παραγωγή του αντιθέτου της και από την ένωσή τους σε ένα υψηλότερο επίπεδο κατανόησης της πραγματικότητας. Η σύνθεση δεν αποτελεί απλώς μια ευθυγράμμιση, αλλά την γέννηση μιας καινούργιας οντολογικής ποιότητας που οι αντιφάσεις λύνονται στο εσωτερικό μιας πιο σύνθετης ενότητας. Η διαλεκτική διαδικασία ξεκινά με τη «Θέση», ως μια αρχική φάση που διακρίνεται ολοκληρωμένη. Όμως, κάθε μια θέση εμπεριέχει εντός της την αντίφαση που την οδηγεί στην «Αντίθεση», σε μια δύναμη, δηλαδή, που την αμφισβητεί και την αντιμάχεται. Η ένταση που δημιουργείται από αυτή την σύγκρουση επιλύεται μέσω της «Σύνθεσης», η οποία ενοποιεί τα στοιχεία και των δύο και «γεννά» μια νέα ανώτερη ενότητα. Αυτή, λοιπόν, η νέα σύνθεση γίνεται το θεμέλιο για περαιτέρω ανάπτυξη, διότι η διαλεκτική κίνηση, βάσει της όλης αυτής διαδικασίας είναι αέναη.
Η διαλεκτική αυτή κίνηση αποτελεί την ίδια την ουσία του «Απόλυτου». Το «Απόλυτο» δεν είναι ένα ον χωρίς κίνηση, απομονωμένο από την πολλαπλότητα των επιμέρους πραγμάτων, αλλά μια διαρκής διαδικασία που εξελίσσεται και ενσωματώνει τις αντιφάσεις και τις διαφοροποιήσεις της πραγματικότητας. Εντός αυτής της εξελικτικής διαδικασίας, το «Απόλυτο» αυτό-εμφανίζεται και αυτό-γνωρίζεται μέσω των αντιφάσεων του εαυτού του. Η αυτογνωσία αυτή αποτελεί την τελευταία αλήθεια που είναι δυνατόν να επιτευχθεί και είναι η τελική φάση του πνευματικού γίγνεσθαι.
Ο Hegel καλλιεργεί τη διαλεκτική ως ένα εργαλείο κατανόησης της λογικής στο έργο του «Επιστήμη της Λογικής». Ένα από τα χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η έννοια του «Είναι». Το «Είναι» θέτεται ως η πιο βασική έννοια, απόλυτα αφηρημένη και χωρίς καμία διαφοροποίηση. Όμως, εξαιτίας αυτής της αφαιρετικότητας, το «Είναι» δεν μπορεί να διακριθεί από το «Μη – Είναι». Αυτή η αντίφαση στο εσωτερικό, οδηγεί στη δημιουργία του «Γίγνεσθαι», που δηλώνει τη δυναμική κίνηση ανάμεσα στο «Είναι» και του «Μη – Είναι». Αυτή η διαλεκτική σειρά τεκμηριώνει πως ακόμα και οι πιο αφηρημένες και απλές έννοιες έχουν στο εσωτερικό την κίνηση και την αλλαγή ως βασικά χαρακτηριστικά τους.
Η διαλεκτική δεν περιορίζεται μόνο στις απλές και αφηρημένες έννοιες, είναι εκτός των άλλων, το θεμέλιο για την κατανόηση της συνείδησης του ανθρώπου. Στο έργο «Φαινομενολογία του Πνεύματος», ο Hegel περιγράφει την πορεία της συνείδησης, από τις απλές μορφές της, στην απόλυτη γνώση. Η συνείδηση εκκινεί από την «αισθητηριακή βεβαιότητα», τις αισθήσεις δηλαδή, όπου αντιλαμβάνονται, κατανοούν την άμεση πραγματικότητα που σχετίζεται με τον εξωτερικό κόσμο. Αυτή η φάση είναι περιορισμένης έκτασης, καθώς η συνείδηση ανακαλύπτει ότι η πραγματικότητα δεν είναι δυνατό να κατανοηθεί δίχως τη βοήθεια της σκέψης. Αυτό οδηγεί στη φάση της αυτοσυνείδησης, που η συνείδηση αρχίζει να διακρίνει τον εαυτό της ως μέρος της πραγματικότητας.
Σε αυτό το πλαίσιο, η σχέση Κυρίου και Δούλου είναι από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα της διαλεκτικής ανάπτυξης της αυτοσυνείδησης. Αρχικά, ο Κύριος εξαρτάται από τον Δούλο, για την κατανόηση της κυριαρχίας του, ενώ από την άλλη πλευρά ο δούλος εξαρτάται από τον Κύριο για την επιβίωσή του. Δια μέσου της εργασίας του, ο δούλος δημιουργεί την αυτονομία του και φτάνει σε μια μεγαλύτερη και ουσιαστικότερη αυτογνωσία. Αυτή η διαλεκτική διαδικασία οδηγεί, στο τέλος, σε μια νέα εικόνα αυτοσυνείδησης, όπου η αμοιβαία αναγνώριση γίνεται δυνατή. Το παράδειγμα αυτό δείχνει ότι η διαλεκτική δεν αποτελεί απλά μια λογική μέθοδο, αλλά μια διαδικασία που αποτυπώνει τους πραγματικούς δυναμικούς δεσμούς της ανθρώπινης εμπειρίας.
Η διαλεκτική του Hegel, εκτός των άλλων, βρίσκει ακόμα εφαρμογή και στην ιστορία. Ο φιλόσοφος, κατανοεί την ιστορία ως μια διαδικασία προόδου της ανθρωπότητας και της ελευθερίας. Κάθε μια εποχή της ιστορίας χαρακτηρίζεται από αντιφάσεις που καταλήγουν στην υπέρβασή τους και στη δημιουργία νέων κοινωνικών και πολιτικών μορφών. Για τον φιλόσοφο, η ιστορία δεν είναι απλώς μια σειρά γεγονότων τοποθετημένη τυχαία, αλλά μια διαδικασία με λογική συνέχεια, όπου το Πνεύμα «δουλεύει» μέσω των αντιφάσεων για να πετύχει την αυτογνωσία και την ελευθερία. Η εδραίωση ενός κράτους, που εισάγει την ελευθερία και την λογική, σύμφωνα με τον Hegel, αποτελεί το τέλος, τον στόχο αυτής της διαδικασίας.
Η διαλεκτική απλώνεται και σε άλλους τομείς της δραστηριότητας των ανθρώπων, όπως η τέχνη, η φιλοσοφία και η θρησκεία. Στον τομέα της τέχνης, η αλήθεια εκφράζεται από αισθητικές μορφές που σχετίζονται με τα αισθητηριακά όργανα. Στη θρησκεία, από την άλλη, η αλήθεια κάνει την εμφάνισή της με συμβολικό τρόπο, μέσω της λατρείας και της πίστης. Τέλος, στη φιλοσοφία, η αλήθεια αγγίζει την πληρότητα της, διότι εκφράζεται με τρόπο λογικό και δίχως την παρέμβαση συμβόλων και εικόνων. Αυτές οι τρείς μορφές, για τον Hegel, δεν έχουν κάποια απόσταση η μια από την άλλη, αντιπροσωπεύουν όμως διαφορετικές φάσεις στην ανάπτυξη του Πνεύματος.
Η μέθοδος της διαλεκτικής του φιλοσόφου είναι μια μέθοδος που χρησιμοποιεί τη λογική, τη φιλοσοφία της ιστορίας και τη θεωρία της συνείδησης του ανθρώπου σε ένα κοινό σύστημα. Αποτελεί μια θεώρηση του κόσμου που υπογραμμίζει την πρόοδο, την αλλαγή και την κίνηση. Οι αντιφάσεις, αντί να εκλαμβάνονται ως αποτυχίες, είναι το καύσιμο, οι κινητήριες δυνάμεις της ανάπτυξης. Από την διαλεκτική, o Hegel μας δίνει ένα όραμα της πραγματικότητας ως μιας εν κινήσει ολότητας, που η σκέψη, η φύση και η ιστορία έχουν δεσμούς που συνδέονται βαθιά. Το φιλοσοφικό αυτό όραμα συνεχίζει να επηρεάζει τη σημερινή και σύγχρονη σκέψη, παραχωρώντας ένα εργαλείο ισχυρό για την κατανόηση των δυναμικών της ανθρώπινης εμπειρίας και της ανέλιξης της κοινωνίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- ΧΕΓΚΕΛ Πρόλογοι και Εισαγωγές, ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ – ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ Παναγιώτης Θανασάς, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
- George Politzer, Βασικές Αρχές της Φιλοσοφίας, εκδόσεις Αναγνωστίδης
