Της Χαράς Γρίβα,
Η τρομοκρατία, που ορίζεται ως η χρήση βίας ή απειλών βίας για την πρόκληση φόβου και την επίτευξη πολιτικών, ιδεολογικών ή θρησκευτικών στόχων, έχει επηρεάσει βαθιά τη σύγχρονη ιστορία. Ο 19ος και ο 20ος αιώνας υπήρξαν μάρτυρες σημαντικών μετασχηματισμών στη φύση, την έκταση και τις τακτικές της τρομοκρατίας, αντανακλώντας τα μεταβαλλόμενα κοινωνικοπολιτικά τοπία, αυτών των εποχών.
Η άνοδος της σύγχρονης τρομοκρατίας τον 19ο αιώνα
Ο όρος «τρομοκρατία» αναδύθηκε, αρχικά, κατά τη διάρκεια της «Τρομοκρατίας» ή όπως ονομάστηκε αλλιώς «Βασιλείας του Τρόμου» της Γαλλικής Επανάστασης (1793-1794), η οποία συνδέθηκε με την κρατικά υποστηριζόμενη βία. Τα αίτια αυτής της απόφασης στηρίχθηκαν κυρίως στην αντιμετώπιση και επίλυση ζητημάτων, τα οποία ταλάνιζαν την Γ’ Γαλλική Δημοκρατία. Μέχρι τον 19ο αιώνα, ωστόσο, η τρομοκρατία συνδέθηκε με μη κρατικούς φορείς, οι οποίοι προσπαθούσαν να αμφισβητήσουν την εξουσία και να προκαλέσουν κοινωνικές αλλαγές. Η εποχή σημαδεύτηκε από την άνοδο των αναρχικών, εθνικιστικών και επαναστατικών κινημάτων. Ο απολογισμός; Περίπου πάνω από 27.000 άτομα πέθαναν και 300.000 ακόμη φυλακίστηκαν.
Η δολοφονία του τσάρου Αλέξανδρου Β’ (1881)
Μία από τις σημαντικότερες τρομοκρατικές πράξεις του 19ου αιώνα, ήταν η δολοφονία του τσάρου Αλέξανδρου Β’ της Ρωσίας. Στις 13 Μαρτίου 1881, μέλη της επαναστατικής οργάνωσης Narodnaya Volya («Λαϊκή Θέληση») πραγματοποίησαν με επιτυχία το σχέδιό τους, να σκοτώσουν τον τσάρο με μια βόμβα. Η πράξη αυτή αποτέλεσε το αποκορύφωμα μίας ευρύτερης βίαιης πολιτικής εκστρατείας, με στόχο την ανατροπή της απολυταρχίας και τη θέσπιση δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων. Παρόλο που ο Αλέξανδρος Β’ είχε εφαρμόσει σημαντικές μεταρρυθμίσεις, συμπεριλαμβανομένης της χειραφέτησης των δουλοπάροικων, η δολοφονία του υπογράμμισε τη δυσαρέσκεια των ριζοσπαστικών ομάδων. Το γεγονός οδήγησε σε πιο σκληρή καταστολή των διαφωνιών και σε περαιτέρω ριζοσπαστικοποίηση των επαναστατικών φατριών.
Η εκστρατεία δυναμίτιδας των “Fenians” (δεκαετία του 1880)
Οι Ιρλανδοί εθνικιστές, γνωστοί ως “Fenians”, διεξήγαγαν εκστρατεία βομβιστικών επιθέσεων στη Βρετανία, κατά τη δεκαετία του 1880, για να πιέσουν τη βρετανική κυβέρνηση για την ανεξαρτησία της Ιρλανδίας. Στοχεύοντας κυβερνητικά κτίρια, σιδηροδρομικούς σταθμούς και δημόσιους χώρους, οι Fenians επεδίωκαν να τραβήξουν την προσοχή στον αγώνα τους και παράλληλα, να αποσταθεροποιήσουν τη βρετανική κυριαρχία. Αν και η εκστρατεία δεν κατόρθωσε να επιτύχει άμεσους πολιτικούς στόχους, έθεσε τις βάσεις για μελλοντικά εθνικιστικά κινήματα και εισήγαγε νέες τακτικές, όπως η χρήση δυναμίτη, στη σύγχρονη τρομοκρατία.
Αρχές του 20ού αιώνα: Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος
Στις αρχές του 20ού αιώνα, η τρομοκρατία οδηγήθηκε σε μεγάλο βαθμό από εθνικιστικά κινήματα, τα οποία επιδίωκαν την ανεξαρτησία ή την πολιτική αλλαγή. Η κατάρρευση των αυτοκρατοριών και η έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου δημιούργησαν πρόσφορο έδαφος για τέτοιου είδους δραστηριότητες.
Η δολοφονία του αρχιδούκα Φραγκίσκου Φερδινάνδου (1914)
Η δολοφονία του αρχιδούκα Φραγκίσκου Φερδινάνδου της Αυστροουγγαρίας από τον Γκαβρίλο Πρίνσιπ —έναν Βόσνιο Σέρβο εθνικιστή— είναι μία από τις πιο σημαντικές τρομοκρατικές πράξεις της ιστορίας. Στις 28 Ιουνίου 1914, ο Πρίνσιπ, μέλος της Μαύρης Χειρός, μιας μυστικής οργάνωσης, η οποία υποστήριζε την ανεξαρτησία των Νοτιοσλάβων, πυροβόλησε τον Αρχιδούκα και τη σύζυγό του στο Σεράγεβο. Η πράξη αυτή πυροδότησε μια σειρά γεγονότων, που οδήγησαν στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, καταδεικνύοντας πως η τρομοκρατία μπορεί να έχει εκτεταμένες γεωπολιτικές συνέπειες. Ο ίδιος ο Πρίνσιπ, στη δίκη του, δεν μετάνιωσε για την πράξη του, αντιθέτως ομολόγησε πως: «Είμαι Γιουγκοσλάβος εθνικιστής, που επιδιώκω την ενοποίηση όλων των Γιουγκοσλάβων και μου είναι αδιάφορη η μορφή του κράτους, που θα δημιουργηθεί, αλλά θα πρέπει να είναι ανεξάρτητο από την Αυστρία».
Η εξέγερση του Πάσχα (1916)
Η Πασχαλινή Εξέγερση ήταν ένα κομβικό γεγονός στην ιρλανδική ιστορία, συνδυάζοντας στοιχεία τρομοκρατίας και ένοπλης εξέγερσης. Στις 24 Απριλίου 1916, Ιρλανδοί ρεπουμπλικάνοι κατέλαβαν καίρια σημεία στο Δουβλίνο και ανακήρυξαν μία ανεξάρτητη Ιρλανδική Δημοκρατία. Από την άλλη, ο βρετανικός στρατός κατέστειλε γρήγορα την εξέγερση. Το γεγονός ενίσχυσε την υποστήριξη για την ιρλανδική ανεξαρτησία και σηματοδότησε ένα σημείο καμπής στον αγώνα κατά της βρετανικής κυριαρχίας. Η εξέγερση κράτησε περίπου μία εβδομάδα και εκτελέστηκαν, από τον βρετανικό στρατό, 15 άτομα.
Η περίοδος του Μεσοπολέμου: Ιδεολογική και επαναστατική τρομοκρατία
Η περίοδος του μεσοπολέμου σημαδεύτηκε από την άνοδο της ιδεολογικά καθοδηγούμενης τρομοκρατίας, η οποία συχνά συνδέεται με επαναστατικά κινήματα ή αντιδραστικές δυνάμεις, οι οποίες αντιτίθενται στην πολιτική αλλαγή.
Η φράξια του Κόκκινου Στρατού στη Γερμανία
Αναδυόμενες —κατά τη διάρκεια των χαοτικών επακόλουθων του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου— ριζοσπαστικές αριστερές ομάδες στη Γερμανία, όπως οι Σπαρτακιστές και αργότερα, η Φράξια του Κόκκινου Στρατού (RAF), χρησιμοποίησαν την τρομοκρατία για να προωθήσουν τη σοσιαλιστική επανάσταση. Δολοφονίες, βομβιστικές επιθέσεις και απαγωγές χαρακτήριζαν την τακτική τους, αντανακλώντας τις ευρύτερες μάχες μεταξύ του κομμουνισμού και των αναδυόμενων φασιστικών κινημάτων.
Σιωνιστική τρομοκρατία στην υπό Βρετανική εντολή Παλαιστίνη
Στις δεκαετίες του 1930 και 1940, παρατηρήθηκε αύξηση των τρομοκρατικών δραστηριοτήτων στη Βρετανική εντολή της Παλαιστίνης —έτσι ονομαζόταν επίσημα μέχρι το 1948—, καθώς εβραϊκές και αραβικές εθνικιστικές ομάδες συγκρούονταν για τον έλεγχο της περιοχής. Εβραϊκές παραστρατιωτικές οργανώσεις, όπως η Irgun και η Lehi (συμμορία Stern), πραγματοποίησαν βομβιστικές επιθέσεις και δολοφονίες, με στόχο τις βρετανικές αρχές και τις αραβικές κοινότητες. Στα αξιοσημείωτα περιστατικά συγκαταλέγεται η βομβιστική επίθεση στο ξενοδοχείο King David, το 1946, κατά την οποία σκοτώθηκαν 91 άτομα. Οι πράξεις αυτές αποσκοπούσαν στο να πιέσουν τη Βρετανία να αποσυρθεί και να ιδρύσει ένα εβραϊκό κράτος.
Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο: Αποαποικιοποίηση και πολιτική τρομοκρατία
Η μεταπολεμική περίοδος χαρακτηρίστηκε από εκτεταμένη αποαποικιοποίηση, η οποία οδήγησε σε έξαρση της εθνικιστικής και αντιαποικιακής τρομοκρατίας.
Ο πόλεμος της ανεξαρτησίας της Αλγερίας (1954-1962)
Το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (FLN) στην Αλγερία, κατά τη διάρκεια του αγώνα του, χρησιμοποίησε την τρομοκρατία ως στρατηγική κατά της γαλλικής αποικιοκρατίας. Το FLN στόχευε Γάλλους εποίκους, στρατιωτικό προσωπικό και πολίτες, χρησιμοποιώντας βομβιστικές επιθέσεις, δολοφονίες και ανταρτοπόλεμο. Η σύγκρουση ήταν βίαιη και για τις δύο πλευρές, με τον γαλλικό στρατό να απαντά με εκτεταμένη καταστολή. Ο πόλεμος της Αλγερίας ανέδειξε πώς η τρομοκρατία μπορούσε να αποτελέσει εργαλείο για τα απελευθερωτικά κινήματα και δικαιολογία για την κρατική βία.
Η εξέγερση των Mau Mau στην Κένυα
Στη δεκαετία του 1950, το κίνημα Mau Mau στην Κένυα διεξήγαγε εκστρατεία κατά των βρετανικών αποικιακών αρχών. Χρησιμοποιώντας τακτικές, όπως σαμποτάζ, δολοφονίες και επιδρομές, οι Mau Mau προσπάθησαν να διεκδικήσουν γη και να επιβάλουν την κυριαρχία της Κένυας. Οι βρετανικές αντεπαναστατικές προσπάθειες ήταν σκληρές, με μαζικές συλλήψεις και εκτεταμένες καταχρήσεις. Η εξέγερση αποτέλεσε παράδειγμα της αλληλεπίδρασης μεταξύ τρομοκρατίας και αποικιακής αντίστασης.
Η εποχή του Ψυχρού Πολέμου: Η διεθνής και ιδεολογική τρομοκρατία
Στην περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, παρατηρήθηκε η παγκοσμιοποίηση της τρομοκρατίας, καθώς οι ιδεολογικές συγκρούσεις μεταξύ καπιταλισμού—κομμουνισμού και οι περιφερειακές αντιπαλότητες, τροφοδότησαν πράξεις βίας.
Η σφαγή του Μονάχου (1972)
Κατά τη διάρκεια των θερινών Ολυμπιακών Αγώνων του 1972 στο Μόναχο, μέλη της παλαιστινιακής οργάνωσης «Μαύρος Σεπτέμβρης» πήραν ομήρους 11 Ισραηλινούς αθλητές και τελικά, τους σκότωσαν. Η πράξη αυτή έφερε τη διεθνή προσοχή στον παλαιστινιακό αγώνα, αλλά ανέδειξε, επίσης, την αυξανόμενη χρήση της τρομοκρατίας για να κερδίσει παγκόσμια κάλυψη από τα μέσα ενημέρωσης. Το γεγονός οδήγησε σε σημαντικές αλλαγές στις διεθνείς πρακτικές ασφαλείας.
Αριστερή τρομοκρατία στην Ευρώπη
Ομάδες, όπως οι Ερυθρές Ταξιαρχίες στην Ιταλία και η Ομάδα Μπάαντερ—Μάινχοφ (RAF) στη Γερμανία, πραγματοποίησαν απαγωγές, δολοφονίες και βομβιστικές επιθέσεις, κατά τις δεκαετίες του 1970 και 1980. Υποκινούμενες από τη μαρξιστική—λενινιστική ιδεολογία, οι ομάδες αυτές επεδίωκαν την ανατροπή των καπιταλιστικών κυβερνήσεων και την υποκίνηση της επανάστασης. Οι δραστηριότητές τους συχνά προκαλούσαν σοβαρές κρατικές αντιδράσεις και δημόσιες συζητήσεις, σχετικά με τις πολιτικές ελευθερίας.
Κρατικά υποστηριζόμενη τρομοκρατία
Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, τα κράτη χρησιμοποιούσαν συχνά τρομοκρατικές ομάδες ως πληρεξούσιους σε ευρύτερους γεωπολιτικούς αγώνες. Για παράδειγμα, η Λιβύη υπό τον Μουαμάρ Καντάφι υποστήριζε διάφορες μαχητικές ομάδες, ενώ οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Σοβιετική Ένωση εξόπλιζαν και χρηματοδοτούσαν εξεγερσιακά κινήματα, τα οποία ευθυγραμμίζονταν με τα συμφέροντά τους. Μέχρι τα τέλη του 20ου αιώνα, η τρομοκρατία αποκτούσε όλο και περισσότερο θρησκευτικές διαστάσεις και γινόταν πιο διεθνής σε έκταση.
Η ιρανική κρίση ομήρων (1979-1981)
Μετά την Ισλαμική Επανάσταση στο Ιράν, μαχητές εισέβαλαν στην πρεσβεία των ΗΠΑ στην Τεχεράνη, παίρνοντας 52 Αμερικανούς διπλωμάτες και πολίτες ως ομήρους. Η κρίση αυτή, που διήρκεσε 444 ημέρες, ανέδειξε την άνοδο των ισλαμιστικών κινημάτων και την προθυμία τους να έρθουν σε άμεση αντιπαράθεση με τις δυτικές δυνάμεις. Υπογράμμισε, επίσης, τις γεωπολιτικές αλλαγές στη Μέση Ανατολή.
Βομβιστική επίθεση στην πτήση 103 της Pan Am (1988)
Η βομβιστική επίθεση, στην πτήση 103 της Pan Am, πάνω από το Λόκερμπι της Σκωτίας, σκότωσε 270 ανθρώπους και συνδέθηκε με Λίβυους πράκτορες. Η επίθεση αυτή αποτέλεσε παράδειγμα της εμφάνισης της διεθνούς τρομοκρατίας, όπου οι πράξεις βίας ξεπερνούσαν τα εθνικά σύνορα και στόχευαν αδιακρίτως αμάχους. Υπογράμμισε, επίσης, τις προκλήσεις της απόδοσης ευθυνών και της εξασφάλισης δικαιοσύνης σ’ έναν όλο και πιο διασυνδεδεμένο κόσμο.
Από τους αναρχικούς του 19ου αιώνα έως τους θρησκευτικούς εξτρεμιστές στα τέλη του 20ού αιώνα, η τρομοκρατία εξελίχθηκε σημαντικά κατά τη διάρκεια δύο αιώνων. Κάθε τρομοκρατική πράξη διαμορφώθηκε από το ιστορικό και κοινωνικό της πλαίσιο, αντανακλώντας ευρύτερους αγώνες για την εξουσία, την ταυτότητα και την ιδεολογία. Παρόλο που ορισμένα κινήματα πέτυχαν τους πολιτικούς τους στόχους, άλλα άφησαν κληρονομιά φόβου, καταπίεσης και άλυτων συγκρούσεων. Η κατανόηση της ιστορίας της τρομοκρατίας παρέχει κρίσιμες πληροφορίες για τις διαρκείς επιπτώσεις της και τις συνεχιζόμενες προκλήσεις της αντιμετώπισης των βαθύτερων αιτιών της.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Greg King, Sue Woolmans (2014), The Assassination of the Archduke: Sarajevo 1914 and the Romance That Changed the World, εκδ: St. Martin’s Griffin
- Robert Paxton (2007), The Anatomy of Fascism, εκδ: Knopf Doubleday Publishing Group
- Stefan Aust (2008), The Baader-Meinhof Complex, εκδ: Bodley Head
