Της Κατερίνας Μανάδη,
Τι είναι ο μύθος; Είναι το επικό ποίημα που εμπνέει η επίκληση στη Μούσα; Είναι αφηγήσεις από κατορθώματα ηρώων, προειδοποιήσεις που φροντίζουν οι νεότεροι να μην επαναλάβουν τα λάθη των παλιών; Σίγουρα, πάντως, δεν αποτελεί προϊόν πνευματικής εργασίας ενός μεμονωμένου ατόμου, παρά ένα περίπλοκο γαϊτανάκι ιστοριών, με ολοένα και περισσότερες, διαφορετικές μεταξύ τους, ιστορίες να προστίθενται, να διασταυρώνονται, συνενώνοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο τα ετερογενή στοιχεία μιας λαϊκής συνείδησης.
Υφαίνεται από ανώνυμους παραμυθάδες, οι οποίοι ξεσηκώνουν στοιχεία της πραγματικότητας, που ακροβατούν στα όριά της –τουλάχιστον κατά την αντίληψη της πλειοψηφία του κοινού τους— και τα συνταιριάζουν, αφού τα πασπαλίσουν με αρκετή δόση φαντασίας, στο παλίμψηστο της μυθικής παράδοσης που μέλλει να κληροδοτηθεί στην επόμενη γενιά. Και αυτή η δόση φαντασίας ήταν απαραίτητη, για να δικαιολογήσουν τα συναισθήματα που τους προκαλούσαν τα αξιοπερίεργα αυτά θεάματα και να περάσουν τα συναισθήματα αυτά στους επόμενους. Η προσπάθεια να αντιστοιχήσει κανείς τους πρωταγωνιστές των μυθικών διηγήσεων στους πραγματικούς ομολόγους τους. Οι λάμιες και οι δράκοι δεν είναι τίποτα περισσότερο παρά άγρια ζώα ιδωμένα υπό το πρίσμα του φευγαλέου φωτός και του φόβου. Ο Ηρακλής, ο Θησέας και ο Περσέας ήταν απλώς γενναίοι αγωνιστές, η ανδρεία των οποίων τιμάται με τη μερική εξύψωσή τους στη θεϊκότητα. Και οι Κύκλωπες από ανθρωποφάγοι βοσκοί στη διερεύνηση αυτή γίνονται… απλοί άνθρωποι;
Πράγματι, υπάρχουν και αληθινοί Κύκλωπες, και δεν είναι απομονωμένοι σε σπηλιές μαζί με τα κοπάδια τους, περιμένοντας το δύστυχο πλήρωμα του Οδυσσέα, αλλά αποτελούν ασθενείς που πάσχουν από τη λεγόμενη κυκλωπία. Η πάθηση αυτή αποτελεί μια ιδιαίτερη περίπτωση συγγενούς δυσμορφίας, η οποία, όπως προοικονομεί και η ονομασία της, προερχόμενη από τους ρυθμικούς ψιθύρους της εποχής του Χαλκού, οδηγεί στη γέννηση ενός παιδιού με έναν μόνο οφθαλμό ή με μια προεξέχουσα δομή στο κέντρο του μετώπου του, η οποία προέρχεται από τη συγχώνευση των οφθαλμών που έμελλαν να τοποθετηθούν στις αντίστοιχες κογχικές θέσεις. Η τερατογένεση αυτή συνιστά μια ιδιαίτερα σπάνια περίπτωση ολοπροσεγκεφαλίας, συνθήκης, δηλαδή, κατά την οποία ο εγκέφαλος αδυνατεί να διαχωριστεί στις καλά ορισμένες περιοχές του κατά τη διαδικασία της εμβρυογένεσης, ανωμαλία η οποία παρουσιάζει αξιοσημείωτη ποικιλομορφία, με την κυκλωπία να αποτελεί τη βαρύτερη, αν και ποιητικότερη ως προς το όνομα, μορφή της έκφρασής της.
Ειδικότερα, στην περίπτωση της κυκλωπίας παρατηρούμε ότι το πρόσθιο τμήμα του εγκεφάλου να αδυνατεί να διαχωρίσει τους οφθαλμικούς κόγχους σε δύο ξεχωριστές κοιλότητες, γεγονός που οδηγεί και στην εικόνα που περιγράφηκε παραπάνω, η οποία και απηχεί στις μυθικές μας γνώσεις. Πέραν της προφανούς δυσμορφίας, η πάθηση είναι δυνατόν να συνοδεύεται και από πληθώρα λοιπών συμπτωμάτων, το σοβαρότερο εκ των οποίων είναι η υδροκεφαλία, συσσώρευση, δηλαδή, εγκεφαλονωτιαίου υγρού στην κρανιακή κοιλότητα, επιβαρύνοντας ακόμη περισσότερο την ήδη δυσμενή εικόνα του ασθενούς. Η απουσία της μύτης είναι, επίσης, χαρακτηριστική, ενώ τη θέση της μπορεί να έχει λάβει η προβοσκίδα, ένας ενδοκρανιακός σχηματισμός που προβάλλει πάνω από το μοναδικό μάτι του ασθενούς.
Μιας και έχουμε απομακρυνθεί πλέον από τη σφαίρα του μύθου, οφείλουμε να αποκλείσουμε την ανάμειξη του θεού της θάλασσας στην εμφάνιση της εν λόγω δυσμορφίας, και αντ’ αυτού να αναζητήσουμε τα αίτιά της στην αρχή της ανθρώπινης ύπαρξης το ανθρώπινο γονιδίωμα. Πιο συγκεκριμένα, γενιουσιουργό αίτιο της κυκλωπίας αποτελεί ένας σχετικά ευρύς συνδυασμός μείζονων γενετικών ανωμαλιών τόσο σε επίπεδο μεμονωμένων γονιδίων, τα οποία εμπλέκονται, συνήθως, στην ομαλή ανάπτυξη του εγκεφάλου, καθώς και τη ρύθμιση αυτής, όσο και σε επίπεδο ολόκληρων χρωμοσωμάτων, με την εμφάνιση της προκείμενης ασθένειας να έχει συσχετισθεί με την ύπαρξη ενός επιπλέον χρωμοσώματος 13 (Σύνδρομο Patau). Αξίζει να σημειωθεί ότι οι διάφορες περιπτώσεις κυκλωπίας ενδέχεται να είναι σποραδικές ή αποτέλεσμα της μερικής κληρονομικής φύσης της ασθένειας, όπως αυτή υποδεικνύεται από την έντονη παρουσία της σε συγκεκριμένες οικογένειες.
Κανείς, φυσικά, δεν μπορεί να προβλέψει την εμφάνιση των γενετικών αυτών, ανωμαλιών. Ωστόσο, είναι γνωστό ότι υπάρχουν ορισμένοι παράγοντες που προλειαίνουν το έδαφος για την έλευση της ασθένειας. Στοιχεία που συμβάλλουν στην εμφάνιση της εν λόγω δυσμορφίας, πέραν των διαφόρων τερατογόνων ουσιών, συμπεριλαμβανομένης της γνωστής αιθανόλης, αποτελούν και οι αναστολείς της βιοσύνθεσης της χοληστερόλης, ο διαβήτης της μητέρας που κυοφορεί, όπως και το αλκοόλ. Επιπλέον, υπάρχουν έντονες ενδείξεις και για τη συμβολή της έλλειψης φυλλικού οξέος κατά τις πρώτες εβδομάδες της εγκυμοσύνης στην πρόκληση της τερατογένεσης, ενώ η προσβολή της μητέρας από τοξόπλασμα και μεγαλοκυτταριό επιβαρύνουν επιπρόσθετα τη συνθήκη.
Δεδομένου ότι ο σχηματισμός της δυσμορφίας λαμβάνει χώρα κατά την εμβρυογένεση, συγκεκριμένα τις πρώτες 3-4 εβδομάδες της κύησης, οι μέθοδοι της αποτελεσματικής προγεννητικής διάγνωσής της προφανώς και αποτελούν αντικείμενο ιδιαίτερου ενδιαφέροντος. Η μαγνητική τομογραφία (MRI), η «βασίλισσα» των απεικονιστικών τεχνικών, κατέχει για ακόμη μια φορά την πρωτοκαθεδρία. Ακολουθεί η υπερηχογραφία κρανίου, διαδικασία με την οποία οι εγκυμονούσες είναι ούτως ή άλλως ιδιαίτερα εξοικειωμένες, με σημαντική έκπτωση της αξιοπιστίας τους, ωστόσο, σε περίπτωση που το κρανίο δεν είναι ακόμη ιδιαίτερα ανεπτυγμένο. Οι αξονικές τομογραφίες φαίνεται να συνεισφέρουν και αυτές στη διαγνωστική διαδικασία, αν και η συνεισφορά αυτή επικεντρώνεται κυρίως στη μελέτη των οστέινων δομών του κρανίου, αγνοώντας το μαλακό εγκεφαλικό παρέγχυμα, περιορίζοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο τις πιθανότητες ακριβώς διάγνωσης με την αποκλειστική χρήση αυτής.
Δυστυχώς, στη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων δεν είμαστε σε θέση να συζητάμε για μεθόδους αντιμετώπισης της δυσμορφίας, καθώς αυτή συνήθως αποβαίνει μοιραία λίγο μετά τη γέννηση. Σε περίπτωση, ωστόσο, που οι συνήθεις προβλέψεις μας διαψευσθούν, η φροντίδα του ασθενούς έχει κυρίως υποστηρικτική μορφή. Αν η εν λόγω δυσμορφία συνοδεύεται από υδροκεφαλία, πιθανόν το εν λόγω σύμπτωμα να αντιμετωπιστεί με τοποθέτηση σωληνάριου (shunt) για την παροχέτευση του εγκεφαλονωτιαίου υγρού, ενώ για την αντιμετώπιση πιθανών δυσκολιών στην κατάποση, ενδέχεται να χρειαστεί γαστοστομία, δημιουργία, δηλαδή, ανοίγματος στο τοίχωμα του στομάχου για την παροχή άμεσης πρόσβασης σε αυτό.
Έχοντας προβεί σε μια ενδελεχή ανασκόπηση της προκείμενης ανωμαλίας, μπορούμε να εμπιστευθούμε άραγε ξανά τη μούσα που παρέχει την έμπνευση της «μυθικής» μας κληρονομιάς; Μάλλον όχι. Μπορούμε, ωστόσο, να εξετάσουμε την κληρονομιά αυτή υπό ένα νέο πρίσμα, πιο διάφανο, απελευθερωμένο από τους φόβους των ευφάνταστων παραμυθάδων απέναντι στο διαφορετικό που αντιμετώπιζαν, αποκρυσταλλώνοντας τα αξιοπερίεργα αυτά στοιχεία της εποχής τους, αγγίζοντας —έστω και ανώνυμα— την πολυπόθητη αιωνιότητα που προσφέρει ο μύθος. Οι Κύκλωπες, όπως και οι λοιποί εμπνευστές των γνωστών μας τεράτων δεν αξίζουν αυτήν τη θέση στη συλλογική μας συνείδηση. Από τον άνθρωπο στο τέρας, άλλωστε, είναι μια ιστορία δρόμος. Το τέρας γεννιέται από τον άνθρωπο, και ο άνθρωπος γεννήθηκε για να λέει ιστορίες…
Ψάλλε, λοιπόν, Μούσα την ιστορία σου, όσο εμείς επαινούμε τον πανούργο Οδυσσέα, τον πονηρό Κανένα, και κλείνουμε τα μάτια μας στον πόνο του τυφλωμένου Κύκλωπα… Συνέχισε να ψάλλεις, όσο κλείνουμε τα μάτια μας στα αληθινά τέρατα και τρέμουμε στη θέα των πλαστών και πληγωμένων…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Κυκλωπία με προβοσκίδα και αστομία- Προγεννητική υπερηχογραφική προσέγγιση και ανασκόπηση της βιβλιογραφίας, Ελληνική Εταιρία Υπερήχων στη Μαιευτική και Γυναικολογία, διαθέσιμο εδώ
- Cyclopia: A Rare Condition with Unusual Presentation – A Case Report, SageJournals, διαθέσιμο εδώ
