Του Χαράλαμπου Βελλιανίτη,
Πόσος λόγος έχει γίνει και εξακολουθεί να γίνεται για το δημοκρατικό πολίτευμα; Ορισμένοι διατείνονται ότι είναι το καλύτερο δυνατό. Άλλοι, ισχυρίζονται ότι θα μπορούσε να είναι πιο άμεσο. Συνάμα, μερικοί υποστηρίζουν ότι είναι ασταθές. Πάντως, γενική παραδοχή αποτελεί το γεγονός ότι η σύγχρονη αντιπροσωπευτική δημοκρατία είναι καθολικώς αναγνωρισμένη για την νομιμοποίηση που προσφέρει στις κυβερνήσεις, μετριάζοντας ωστόσο τα αρνητικά στοιχεία της πρωταρχικής μορφής του πολιτεύματος, όπως υπήρξε στην πόλη-κράτος των Αθηναίων. Πάντως, η σύγχρονη πολιτική πραγματικότητα υποσκιάζεται από ακριβώς αυτό το στοιχείο, αν και μετριασμένο, που δεν είναι άλλο από τον λαϊκισμό.
Το φαινόμενο του εξαπατείν, ήταν αυτό που οδήγησε τον μεγάλο φιλόσοφο της αρχαιότητας, Πλάτωνα, αν και έζησε τις δόξες της Αθηναϊκής δημοκρατίας, να την αποκηρύξει τόσο στους Νόμους, με βάση και την καταδίκη του Σωκράτη, αλλά πολύ πιο σθεναρά στην Πολιτεία. Ο φιλόσοφος θεωρεί την δημοκρατία, ως γνωστόν, έναν αγώνα πλανευτών της πλειοψηφίας, η οποία δεν πράττει ορθολογικά, αλλά μάλλον συναισθηματικά και πολλές φορές επιπόλαια. Επίσης, υπογραμμίζει την έλλειψη ειδικής γνώσης ως προς την διαχείριση της πολιτικής από μέρος της μάζας, μέσα από την αλληγορία με το ακυβέρνητο πλοίο, καταλήγοντας να μιλάει για φιλόσοφους-βασιλείς. Βέβαια, ο Πλάτωνας, σε μια πιο ρεαλιστική θεωρεία, θα προτάξει τα σύμμεικτα πολιτεύματα, ως τα πλέον ρεαλιστικά βέλτιστα.
Στις διδαχές του Πλάτωνα έρχεται να απαντήσει ο Αριστοτέλης, ο οποίος προτάσσοντας την μεσότητα, αποκηρύσσει την ριζοσπαστική μορφή δημοκρατίας των καιρών του. Τουναντίον, υποστηρίζει την γενική αρχή και χρησιμοποιεί ως μέσο την επίκληση στην συνολική λογική του λαού, ως καλύτερη από την λογική του ενός. Η θεώρηση αυτή, αποτυπώνεται εναργέστερα μέσα από το παράδειγμα με τα «συμφερτά δείπνα», έννοια που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης στα Ηθικά Νικομάχεια περιγράφοντας ότι σε οποιαδήποτε κατάσταση βρίσκεται ο άνθρωπος χρειάζεται να λαμβάνει αποφάσεις λαμβάνοντας υπόψιν τόσο το ατομικό του καλό, όσο και το καλό της κοινωνίας, αποφεύγοντας τις υπερβολές.
Από τον θάνατο του Περικλή (429 π.Χ.), ο λαϊκισμός παίρνει τα ηνία των Αθηνών. Ακόμα και σήμερα, βλέπουμε τόσο εκ δεξιών, όσο και εξ αριστερών του πολιτικού φάσματος λαϊκιστικές εξαγγελίες και δημαγωγικές ρητορικές. Παραδείγματος χάριν, σχετικές δηλώσεις του Κώστα Καραμανλή το 2004 σε σχέση με την απελθείσσα διακυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, αλλά και σύγχρονα παραδείγματα, όπως η αντιμνημονιακή ρητορική του ΣΥΡΙΖΑ το 2012, και τέλος οι σύγχρονες εξαγγελίες κομμάτων της άκρας δεξιάς, αποτελούν τρανταχτά παραδείγματα του λαϊκισμού της Γ’ Ελληνικής δημοκρατίας.
Ωστόσο, όπως και σε πολλές άλλες περιπτώσεις, η διαρκής χρήση μιας έννοιας οδηγεί σε ασάφεια και υπεργενίκευση αυτής. Για τον λόγο αυτό, θα πρέπει πρώτα να ορίσουμε τον λαϊκισμό, ώστε να τον καταδείξουμε σήμερα. Πρόκειται ουσιαστικά για την εξαγγελία ευχάριστων πολιτικών σχεδίων, δίχως την συνακόλουθη υποστήριξη από πρακτικά μέτρα, πολιτικές δράσεις και πράξεις. Η ρητορική που συνοδεύει και πλαισιώνει το φαινόμενο αυτό, γνωστή και ως δημαγωγία, πάλι χρησιμοποιεί πάρα πολύ, την συναισθηματική φόρτιση της μάζας, όπως έγινε στα μνημόνια για παράδειγμα, όπου ο λαός είχε βαθιά πληγωθεί από τα σκληρά μέτρα οικονομικής λιτότητας και έψαχνε επειγόντως μια διέξοδο, υπερκερνώντας την λογική ιδιότητα του ατόμου. Η εσκεμμένη ανειλικρίνεια, η στρεβλή παρουσίαση της πραγματικότητας ή ακόμα η μισή παρουσίασή της αποτελούν επιπλέον χαρακτηριστικά της μορφής αυτής. Στο σημείο αυτό θα παρατεθεί μία ακόμη εκδοχή που περιγράφει το φαινόμενο αυτό. Ειδικότερα, πρόκειται για τη οποιαδήποτε αδιαφοροποίητη και υπεργενικευμένη πολιτική (ή δήλωση επί αυτής), δίχως δηλαδή, να λαμβάνονται υπόψη οι ιδιαιτερότητες των εκάστοτε κοινωνικών ομάδων και επί της ουσίας να μιλάμε για έναν μαζοποιημένο «λαό».
Η λειτουργία της μαζικής συνείδησης είναι γνωστή. Πολλές τεχνικές διαφήμισης βασίζονται σε αυτήν εξάλλου. Αποτελεί μια ακόμα πτυχή, μιλώντας στο πολιτικό πεδίο, της τυραννίας της ισοπεδωτικής πλειοψηφίας, όπως σωστά επισήμανε και ο Κ. Καραμανλής σε πρόσφατες δηλώσεις του υποστήριξε ότι σήμερα η δημοκρατία βρίσκεται σε κίνδυνο, μιας και οι όποιες μειοψηφικές απόψεις χαρακτηρίζονται (ή μπορούν να χαρακτηριστούν) λαϊκιστικές —εμφανής η ασάφεια του όρου— ή ακόμα και συνωμοσιολογίες. Άρα, βλέπουμε μια ρητορική προς την μάζα (άρα λαϊκισμό), στρεφόμενη κατ’ επίφαση εναντίον αυτού, ενώ στην πραγματικότητα ισοπεδώνει την κριτική σκέψη και άποψη, μέσα από μια έκφανση του cancel culture, χαρακτηριστικό στοιχείο της πολιτικής μας κουλτούρας.
Συμπεραίνουμε εύκολα, ότι η πολιτική κουλτούρα, όπως έχει διαμορφωθεί και από την επίδραση της μαζικής επικοινωνίας (ειδικότερα μέσω του διαδικτύου σήμερα, αλλά και της τηλεόρασης και του ραδιοφώνου παλαιότερα), προωθεί τον λαϊκισμό. Εξάλλου, αρχή της προπαγάνδας είναι ακριβώς αυτός, ο λαϊκισμός. Ο κορυφαίος Edward Bernays θα κάνει λόγο για «κατασκευή συναίνεσης», μέσα από το πολιτικό marketing και ευρύτερα της πολιτικής επικοινωνίας, στην δημοκρατική βάση της ελευθερίας λόγου, αλλά και του δικαιώματος να μπορώ να πείθω τον άλλο.
Δεν είναι λοιπόν καθόλου περίεργο το γεγονός ότι το 2023 στην Ελλάδα, σημαντικό ποσοστό των ψήφων πήγαν σε λαϊκιστικά και απολυταρχικά κόμματα, με αποτέλεσμα η χώρα μας να λαμβάνει υψηλή θέση στην κατάταξη των ευρωπαϊκών χωρών που ψηφίζουν τέτοιου είδους κόμματα. Η πολιτική ηθική των ημερών μας, που εδράζεται στον σκοπό, αδιαφορώντας για τα μέσα, σε μια λογική Bernays (χωρίς πάντως οι σκοποί να είναι τόσο ιεροί), πάλι προωθεί των λαϊκισμό, με σκοπό την εξαγωγή συναίνεσης και κατά συνέπεια νομιμοποίησης. Την σημασία της τελευταίας, είχε αναδείξει και ο Machiavelli, μιλώντας στον Ηγεμόνα.
Με την ηθική, λοιπόν, να είναι ξένη έννοια σε σχέση με την πολιτική σήμερα το Καντιανό όραμα για κατηγορική προσταγή σε εφαρμογή στο πολιτικό πράττειν, έχει ναυαγήσει. Ο μόνος τρόπος αποφυγής των τεχνικών της επικοινωνίας είναι η εκπαίδευση και η μεσότητα, υπό την έννοια της εγκράτειας ως προς την συλλογική παρότρυνση και την συνακόλουθη μαζοποίηση που επέρχεται.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- «Ο Αριστοτέλης και η Δημοκρατία», cosmosysteme.com, διαθέσιμο εδώ
- «Ποια ήταν η άποψη του Πλάτωνα για την Δημοκρατία», lavart.gr, διαθέσιμο εδώ
