Του Κωνσταντίνου Κατσούλα,
50 χρόνια πέρασαν από την προκήρυξη του Δημοψηφίσματος για την επίλυση του Πολιτειακού Ζητήματος, το ζήτημα δηλαδή της ύπαρξης ή μη βασιλέων στην Ελλάδα. Αυτό το ζήτημα ταλάνισε για ένα μεγάλο μέρος του 20ου αιώνα την χώρα, προκαλώντας έντονες πολιτικές διαμάχες.
Η δυναστεία των Γλύξμπουργκ, σε αντίθεση με βασιλικές δυναστείες άλλων χωρών, είχε την τάση —αλλά και την συνταγματικά κατοχυρωμένη δυνατότητα— να εμπλέκεται στα κοινοβουλευτικά ζητήματα και πολλές φορές να μεθοδεύει καταστάσεις προς το όφελός της. Αυτό οδήγησε, ένα μεγάλο μέρος των πολιτικών της χώρας, να εναντιωθεί στην βασιλική οικογένεια, την στιγμή που ο βασιλιάς Κωνσταντίνος δεν έχαιρε ευρείας αποδοχής ούτε και από τον ελληνικό λαό. Όλα αυτά οδήγησαν στην προκήρυξη δημοψηφίσματος, από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, στις 22 Νοεμβρίου 1974, μέσω του οποίου οι Έλληνες θα αποφάσιζαν αν επιθυμούν να επανέλθει η Βασιλευόμενη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία ή την θέση του βασιλιά να λάβει ένας αιρετός και πολύ πιο περιορισμένος θεσμικά, αυτός του Προέδρου της Δημοκρατίας.
Μια αναδρομή στις ιστορικές συνθήκες της συγκεκριμένης χρονικής περιόδου είναι απαραίτητη, για να κατανοήσουμε την λήψη αυτής της απόφασης, αλλά και την λαϊκή ετυμηγορία του δημοψηφίσματος. Στο μακρινό 1963, όταν το βασιλικό ζεύγος επιθυμούσε να ταξιδέψει στο Λονδίνο, ο τότε Πρωθυπουργός Καραμανλής ήταν ενάντιος στο ταξίδι αυτό, πιστεύοντας ότι θα είναι επικίνδυνο για τον βασιλιά αυτό το ταξίδι. Η διαφωνία αυτή αποτέλεσε την αφορμή για την ρήξη του, αφενός με την βασίλισσα Φρειδερίκη και αφετέρου με τον βασιλιά Παύλο. Ωστόσο, τα βαθύτερα αίτια της ρήξης αυτής ήταν οι μεταρρυθμίσεις, τις οποίες εισηγούταν ο Μακεδόνας πολιτικός, που θα περιόριζαν δραστικά και σε σημαντικό βαθμό τον ρόλο του Στέμματος. Τον Νοέμβριο του έτους αυτού, είχαν διεξαχθεί εκλογές, τις οποίες κέρδισε η Ένωση Κέντρου με τον Γεώργιο Παπανδρέου. Παρ’ όλα αυτά, ούτε αυτός έμελλε να κυβερνήσει απερίσπαστος, καθώς το Στέμμα συντέλεσε στην αποσταθεροποίηση της κυβέρνησης της Ένωσης Κέντρου. Η επιθυμία του νέου βασιλιά, Κωνσταντίνου, να ελέγχει πλήρως το στράτευμα, οδήγησε στην σύγκρουση με το Παλάτι και τελικά, στα ονομαζόμενα «Ιουλιανά» και την πτώση της κυβέρνησης.
Τα προαναφερθέντα γεγονότα οδήγησαν —μαζί με πολλούς ακόμα παράγοντες— στην Δικτατορία των Συνταγματαρχών και το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου. Τον Δεκέμβριο του 1967, ο βασιλιάς Κωνσταντίνος προσπάθησε να ανατρέψει την Δικτατορία, κίνηση η οποία υπήρξε ανοργάνωτη και συνεπώς αποδείχθηκε παντελώς αποτυχημένη. Το κίνημα αυτό έφερε ρήξη στις σχέσεις του βασιλιά με τους Συνταγματάρχες, η οποία, όμως, δεν ήταν ακόμη οριστική. Η τελική ρήξη ήρθε το 1973, όταν στην προσπάθεια «εκδημοκράτισης» του καθεστώτος, ο Παπαδόπουλος κατήργησε την βασιλεία, την 1η Ιουνίου 1973 και προκήρυξε δημοψήφισμα για την έγκριση ενός νέου Συντάγματος, στο οποίο προβλεπόταν η κατάργηση της Βασιλείας. Παρότι το δημοψήφισμα αυτό κρίθηκε νόθο από σύσσωμο τον πολιτικό κόσμο, άξιο αναφοράς είναι πως το αποτέλεσμά του ήταν 78% υπέρ του νέου Συντάγματος και συνεπώς, της κατάργησης του Βασιλικού θεσμού. Ένα χρόνο αργότερα, με την αποκατάσταση της Δημοκρατίας και την επιστροφή του Καραμανλή στην χώρα, ο τελευταίος ανακοίνωσε πως θα διεξαγόταν ένα νέο, ελεύθερο δημοψήφισμα, σκοπεύοντας στην επίλυση του Πολιτειακού Ζητήματος.
Η οικουμενική κυβέρνηση, που σχηματίστηκε, επανάφερε αρχικά σε ισχύ το τελευταίο δημοκρατικό Σύνταγμα, εκείνο του 1952, χωρίς όμως τις διατάξεις, τις οποίες όριζε το πολίτευμα ως Βασιλευόμενη Δημοκρατία. Η χώρα προχώρησε σε ελεύθερες βουλευτικές εκλογές στις 17/11, ανήμερα της πρώτης επετείου της εξέγερσης του Πολυτεχνείου, στις οποίες η Νέα Δημοκρατία του Κωνσταντίνου Καραμανλή επικράτησε πανηγυρικά, λαμβάνοντας ποσοστό 54%. Το πρωταρχικό μέλημα της νέας κυβέρνησης ήταν ο ορισμός ημερομηνίας διεξαγωγής του δημοψηφίσματος για το Πολιτειακό ζήτημα. Στις 22 Νοεμβρίου αποφασίστηκε ότι το δημοψήφισμα για το φλέγον αυτό ζήτημα θα συνέβαινε 16 ημέρες αργότερα. Συμφωνήθηκε μεταξύ των αρχηγών των πολιτικών κομμάτων, να μην αναμιχθούν στην διαδικασία.
Η προεκλογική εκστρατεία ξεκίνησε με το μέτωπο των αντιβασιλικών να μονοπωλεί, ουσιαστικά, τον ραδιοφωνικό και τηλεοπτικό χρόνο, έχοντας περισσότερους επιφανείς υποστηρικτές. Κάποιοι εξ αυτών ήταν ο Μάριος Πλωρίτης, οι ακαδημαϊκοί Βεγλερής και Μαγκάκης και από τον χώρο της πολιτικής, ο Αλέκος Παναγούλης και ο μετέπειτα Πρωθυπουργός, Κώστας Σημίτης. Τα κόμματα του Κέντρου (Ένωση Κέντρου), της Κεντροαριστεράς (ΠΑΣΟΚ) και της Αριστεράς (ΚΚΕ, ΚΚΕ εσωτερικού, ΕΔΑ) είχαν τοποθετηθεί ξεκάθαρα υπέρ της κατάργησης του θεσμού της βασιλείας. Αντίθετα, η Νέα Δημοκρατία τήρησε αυστηρά ουδέτερη στάση στο ζήτημα. Με εντολή του Καραμανλή, κανένας βουλευτής ή Υπουργός της Νέας Δημοκρατίας δεν προέβη σε δηλώσεις υπέρ οποιασδήποτε από τις δύο πλευρές.
Από την άλλη πλευρά, οι βασιλόφρονες συσπειρώθηκαν γύρω από τον εξόριστο Βασιλέα, στον οποίο απαγορεύτηκε η επιστροφή στην χώρα μέχρι την τέλεση του δημοψηφίσματος. Ο Κωνσταντίνος απευθύνθηκε στους Έλληνες με μαγνητοσκοπημένο μήνυμά του, το οποίο παρακολούθησαν οι πολίτες της χώρας την 26η Νοεμβρίου. Στις 6 Δεκεμβρίου έγινε ζωντανή μετάδοση ομιλίας του από την τηλεόραση. Σε ολόκληρη την προεκλογική περίοδο, οι δύο πλευρές είχαν δικαίωμα στην μετάδοση δύο ομιλιών τους ανά εβδομάδα.
Η διεξαγωγή του δημοψηφίσματος για το Πολιτειακό Ζήτημα αποτέλεσε κομβικό σημείο στην πολιτική ιστορία της Ελλάδας, σηματοδοτώντας την ανάγκη για οριστική επίλυση ενός ζητήματος που είχε διχάσει τη χώρα επί δεκαετίες. Η διαδικασία χαρακτηρίστηκε από τη δέσμευση για διαφάνεια και τη συμμετοχή του λαού στη λήψη μιας απόφασης με ιστορικές προεκτάσεις.
Ανεξαρτήτως της έκβασης, το δημοψήφισμα ανέδειξε τη σημασία της εθνικής ενότητας και της προσήλωσης στους δημοκρατικούς θεσμούς σε περιόδους μετάβασης. Η επιλογή του ελληνικού λαού εκείνη την περίοδο καθόρισε τη βάση για τη διαμόρφωση ενός σταθερού πολιτικού συστήματος, αφήνοντας πίσω μια εποχή πολιτικής αστάθειας και θεσμικών συγκρούσεων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Κόλλιας Κωνσταντίνος (1974), Βασιλεύς και επανάστασις 1967, Αθήνα, Ιδιωτική Έκδοση
- C. M. Woodhouse (1982), Karamanlis: The Restorer of Greek Democracy, Oxford, Εκδόσεις: Clarendon Press
