Της Αγγελικής Τσιούντσιουρα,
Τον Ιανουάριο του 2024 είχαμε γίνει όλοι αυτόπτες μάρτυρες μίας μαζικής κινητοποίησης των φοιτητικών συλλόγων των πανεπιστημίων της χώρας μας κατά του νομοσχεδίου για τα ιδιωτικά πανεπιστήμια. Τελικώς και παρά τη θύελλα αντιδράσεων, εκτός κι εντός Βουλής, ψηφίστηκε από την Ολομέλεια του Κοινοβουλίου με 159 ψήφους υπέρ. Ευρέως αναγνωρίστηκε ότι το νομοσχέδιο δεν συμμορφώνεται με τη συνταγματική νομιμότητα, καθώς έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τις διατάξεις του άρθρου 16 του Συντάγματος. Ωστόσο, δεν είναι η πρώτη φορά που γίνεται προσπάθεια αναθεώρησης του συγκεκριμένου άρθρου. Η Ελλάδα είχε βιώσει ξανά και ξανά κινητοποιήσεις, έντονες αντιπαραθέσεις σε τηλεοπτικές εκπομπές, ενώ τόνοι μελανιού είχαν χυθεί για το ζήτημα των μη κρατικών Πανεπιστημίων. Στο παρελθόν, επιχειρήθηκε να παρακαμφθεί το άρθρο 16 μέσα από διάφορες ερμηνευτικές πρακτικές. Αυτές περιλάμβαναν την ίδρυση και λειτουργία πανεπιστημίων μέσω δημόσιων συμβάσεων μεταξύ του κράτους κι ιδιωτικών φορέων, τη σύσταση ΑΕΙ από ΟΤΑ που λειτουργούν ως Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου με ιδιωτική χρηματοδότηση, την εγκατάσταση ξένων κολεγίων που δραστηριοποιούνται τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, καθώς και την αναγνώριση επαγγελματικών δικαιωμάτων στους αποφοίτους αυτών των κολεγίων.
Στο ερώτημα εάν η αναθεώρηση του άρθρου 16 θα υποβαθμίσει ή όχι τη δημόσια εκπαίδευση υπάρχουν αντιφατικές απόψεις. Οι υπέρμαχοι της συνταγματικής αναθεώρησης, επιχειρηματολογούν ότι πρόκειται για μία επιβεβλημένη αλλαγή, που θα φέρει την εκπαίδευση στην Ελλάδα στη σύγχρονη εποχή. Υποστηρίζουν, επίσης, ότι θα αντιστραφεί το φαινόμενο του λεγόμενου brain drain, που στερεί από τη χώρα πολύτιμους κι εξαιρετικά καταρτισμένους ανθρώπους. Ένα άλλο επιχείρημα που προβάλλουν είναι πως κανένα πανεπιστήμιο, είτε δημόσιο είτε ιδιωτικό, δεν μπορεί να λειτουργεί αποκομμένο από την αγορά εργασίας, η οποία αποτελεί βασικό μοχλό ανάπτυξης. Από την άλλη πλευρά, όσοι αντιτίθενται στην αναθεώρηση του άρθρου 16, θεωρούν ότι μια τέτοια κίνηση θα οδηγήσει σε διαχωρισμό των υποψήφιων φοιτητών με βάση την οικονομική τους δυνατότητα, στην εμπορευματοποίηση της εκπαίδευσης συνολικά και, τελικά, στην υποβάθμιση του δημόσιου Πανεπιστημίου.
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή και να δούμε τι προβλέπει τελικά το περίφημο άρθρο 16 του Συντάγματος. Από το εδάφιο α΄ της παραγράφου 5, σε συνδυασμό και προς το εδάφιο β΄ της παραγράφου 8, καθίσταται σαφές ότι η ανώτατη εκπαίδευση όχι μόνο αποτελεί, κατά το Σύνταγμα, δημόσια υπηρεσία, αλλά κι αποκλείεται η έστω και μερική παραχώρησή της σε ιδιώτες. Η νομολογία εξάλλου ερμηνεύει με ιδιαίτερη αυστηρότητα τις παραπάνω διατάξεις. Κρίθηκε, έτσι, ότι η λειτουργία από ιδιωτικό φορέα (αστική εταιρία) στο ελληνικό έδαφος και σε συνεργασία με ευρωπαϊκό πανεπιστήμιο «πανεπιστημιακού προγράμματος αντίκειται προδήλως στον κατεξοχήν δημόσιας τάξης κανόνα που είναι διατυπωμένος στα μνημονευόμενα άρθρα του Συντάγματος».
Πέρα από τον χαρακτήρα των ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων ως νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου το εδ. α΄ της παρ. 5 του άρθρου 16 Σ εγγυάται και την «πλήρη αυτοδιοίκησή» τους, η οποία έχει διφυή υπόσταση, πρόκειται για ατομικό δικαίωμα και για θεσμική εγγύηση. Η αυτοδιοίκηση είναι το στοιχείο που διαφοροποιεί τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα, όπως ορίζονται στο άρθρο 16, από άλλα ισότιμα ιδρύματα. Στα τελευταία, όπως οι παραγωγικές σχολές των ενόπλων δυνάμεων, δεν εφαρμόζεται η αρχή της ακαδημαϊκής ελευθερίας. Τα Α.Ε.Ι καταρχήν δεν μπορούν να θέσουν κανόνες δικαίου για τον εαυτό τους, εκτός, βέβαια, αν υπάρξει σχετική νομοθετική εξουσιοδότηση. Αυτοδιοίκηση σημαίνει ότι αυτά διαχειρίζονται με αυτοτέλεια και με τα δικά του, το καθένα, όργανα τις υποθέσεις τους μέσα στο πλαίσιο των γενικών κι αφηρημένων ρυθμίσεων που θεσπίζονται με τυπικό νόμο ή κανονιστική πράξη.
Η ελευθερία ίδρυσης και λειτουργίας ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων αποτελεί επιμέρους εκδήλωση της ελευθερίας της διδασκαλίας που κατοχυρώνεται στο αρ. 16 παρ. 1 Συντάγματος. Την ελευθερία αυτή η παρ. 8 του ίδιου άρθρου αφενός την περιορίζει άμεσα, απαγορεύοντας τη σύσταση ανώτατων σχολών από ιδιώτες (εδ. β΄) αφετέρου τη θέτει υπό την επιφύλαξη του νόμου ως προς τα αναφερόμενα στο εδ. α΄ θέματα. Το καθεστώς έντονου κρατικού ελέγχου, υπό το οποίο τίθεται, έτσι, η ιδιωτική εκπαίδευση, υποδηλώνει προφανώς τη μέριμνα του συντακτικού νομοθέτη, ώστε να διασφαλισθεί ότι κι η τελευταία θα ταχθεί όπως κι η δημόσια στην εξυπηρέτηση των σκοπών της παρ. 2 του άρθρου 16 Σ. Ειδικότερα, η παρ. 8 προβλέπει ότι με νόμο (τυπικό ή κανονιστική πράξη της διοίκησης) ορίζονται οι προϋποθέσεις κι οι όροι χορήγησης άδειας για την ίδρυση και λειτουργία ιδιωτικού εκπαιδευτηρίου. Επομένως, ο νομοθέτης οφείλει να καθορίσει κατά τρόπο γενικό κι αφηρημένο αυτές τις προϋποθέσεις, η συνδρομή των οποίων καθιστά υποχρεωτική για τη διοίκηση τη χορήγηση της σχετικής άδειας, ενώ αποκλείεται να της αφεθεί περιθώριο διακριτικής ευχέρειας.
Ένα ιδιαίτερα σημαντικό ζήτημα που παρατηρείται στην πράξη είναι το θέμα αναγνώρισης της ισοτιμίας των παρεχόμενων από τα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια τίτλων σπουδών. Σχετικά με αυτό έχει κριθεί ότι ο νομοθέτης μπορεί να προβλέψει τη συγκρότηση εξεταστικών επιτροπών, είτε αποκλειστικά από δημόσιους εκπαιδευτικούς λειτουργούς είτε μικτών, ιδίως, όταν η βαθμολογία των μαθητών των ιδιωτικών συνυπολογίζεται για την εισαγωγή τους στην τριτοβάθμια εκπαίδευση.
Κάτι τελευταίο, αλλά εξίσου σημαντικό που πρέπει να αναφέρουμε και που θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τη δυσκολία αναθεώρησης του περίφημου αυτού άρθρου, είναι το γεγονός πως το Σύνταγμα αποτελεί τον θεμελιώδη κι ανώτατο νόμο της Πολιτείας, που ορίζει από τη μία πως συγκροτείται και πως ασκείται η κρατική εξουσία κι, από την άλλη, ποια είναι τα σπουδαιότερα δικαιώματα που οι πολίτες μπορούν να ασκήσουν έναντι πάντων. Γι’ αυτό το λόγο κι η συνταγματική αναθεώρηση περιλαμβάνει δύο φάσεις κι αποτελεί την πιο σπάνια επιλογή σε σχέση με άλλες αναθεωρήσεις. Τελικώς, όμως, φαίνεται μετά από δεκαετίες συζητήσεων πως η ανώτατη εκπαίδευση ανοίγει τις πύλες της και ξεπερνά τον αυστηρό κρατικό χαρακτήρα της, μέσω της ψήφισης του νομοσχεδίου της Κυβέρνησης τον περασμένο Ιανουάριο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Κώστας Χ. Χρυσόγονος – Σπύρος Β. Βλαχόπουλος, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα, 4η αναθεωρημένη έκδοση, Νομική Βιβλιοθήκη, 2017.
- Πανεπιστήμια: Οι προσπάθειες αναθεώρησης του άρθρου 16 – Το μεγάλο στοίχημα της ΝΔ, cnn.gr. Διαθέσιμο εδώ.
