Της Χαράς Παπαϊωάννου,
Η αναπηρία δεν ορίζεται απλώς ως μια ιατρική ή φυσική κατάσταση, αλλά εξετάζεται μέσα από τις κοινωνικές, πολιτισμικές και ιστορικές διαστάσεις της. Η ανθρωπολογία, ενδιαφέρεται να μελετήσει πώς διάφοροι πολιτισμοί, κοινωνίες και γενιές έχουν κατανοήσει και αντιμετωπίσει την αναπηρία, αναδεικνύοντας ότι οι αντιλήψεις γύρω από αυτήν διαφέρουν σημαντικά, ανάλογα με το κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο. Η μελέτη της αναπηρίας από ανθρωπολογική σκοπιά, άρχισε να αναπτύσσεται τη δεκαετία του 1980 και από τότε, αρκετοί ανθρωπολόγοι έχουν εστιάσει στην αναπηρία ως κοινωνικό και πολιτισμικό φαινόμενο. Εστιάζοντας στην ποικιλομορφία των αντιλήψεων και των στάσεων που έχουν αναπτυχθεί γύρω από αυτήν σε διαφορετικές κοινωνίες και ιστορικές περιόδους. Αυτή η προσέγγιση δείχνει ότι η έννοια της αναπηρίας είναι περισσότερο σχετική με τις κοινωνικές και πολιτισμικές δομές παρά με αντικειμενικές φυσικές καταστάσεις.
Σε ορισμένες παραδοσιακές ή ιθαγενείς κοινωνίες, η αναπηρία αντιμετωπίζεται με βάση πνευματικές ή μεταφυσικές ερμηνείες. Ένα άτομο με αναπηρία μπορεί να θεωρηθεί ευλογημένο ή «άγιο» λόγω της κατάστασής του ή αντίθετα, να αντιμετωπίζεται με φόβο και προκατάληψη, θεωρώντας ότι το άτομο «δοκιμάζεται» από ανώτερες δυνάμεις. Στον δυτικό κόσμο, από τον 19ο και μετά, η αναπηρία έγινε αντιληπτή κυρίως μέσα από το πρίσμα του ιατρικού μοντέλου. Σύμφωνα με αυτό, η αναπηρία θεωρείται παθολογική κατάσταση που απαιτεί θεραπεία ή αποκατάσταση, επικεντρώνοντας την προσοχή στο άτομο και στη βιολογική του «δυσλειτουργία». Το κοινωνικό μοντέλο της αναπηρίας, που αναπτύχθηκε από ακτιβιστές και ερευνητές κυρίως στη Δύση, αναγνωρίζει ότι η αναπηρία είναι αποτέλεσμα των εμποδίων που θέτει η κοινωνία, όχι των περιορισμών του ίδιου του ατόμου. Με αυτή τη ματιά, η αναπηρία θεωρείται κοινωνική κατασκευή που μπορεί να αμβλυνθεί ή να εξουδετερωθεί με κατάλληλες κοινωνικές δομές και υποστηρίξεις, όπως η προσβασιμότητα, η ισότιμη μεταχείριση και η ένταξη.
Στην αρχαιότητα και στον Μεσαίωνα, συχνά θεωρούνταν «ανωμαλία» ή σημάδι κάποιου πνευματικού ή ηθικού χαρακτηριστικού. Από την Αναγέννηση και μετά, η στάση απέναντι στην αναπηρία επηρεάστηκε με την εξέλιξη της επιστήμης και της ιατρικής, κάτι που ενίσχυσε την τάση να «διορθώνονται» οι βιολογικές ατέλειες. Ωστόσο, τις τελευταίες δεκαετίες, το κίνημα των ατόμων με αναπηρίες ανέδειξε μια νέα προσέγγιση, απαιτώντας σεβασμό στην ταυτότητα και τα δικαιώματα των ατόμων αυτών, και προωθώντας τη διαφορετικότητα ως αξία. Σήμερα θεωρούμε, πως η αναπηρία δεν είναι μια «φυσική», αλλά μια δυναμική κατάσταση που σχετίζεται άμεσα με το περιβάλλον και τις κοινωνικές προσδοκίες. Στο επίκεντρο των ανθρωπολογικών μελετών για την αναπηρία, βρίσκεται η υποκειμενική εμπειρία, δηλαδή το πώς τα άτομα με αναπηρία βιώνουν τη δική τους κατάσταση και το πώς η κοινωνία διαμορφώνει και επηρεάζει αυτή την εμπειρία.
Αντί να προσπαθούμε να «διορθώσουμε» τα άτομα με αναπηρίες, είναι προτιμότερο να προσπαθούμε να διορθώσουμε την κοινωνία, ώστε να είναι πιο συμπεριληπτική και σεβαστική στην ποικιλότητα. Η ένταξη των ατόμων αυτών, σε δραστηριότητες είναι βασικό βήμα για τη δημιουργία μιας κοινωνίας που σέβεται τη διαφορετικότητα και προσφέρει ισότητα ευκαιριών. Αρχικά, οι δημόσιοι χώροι π.χ. τα σχολεία, οι χώροι εργασίας και ψυχαγωγίας πρέπει να είναι προσβάσιμοι. Αυτό περιλαμβάνει το να υπάρχουν ράμπες, ανελκυστήρες, ειδικές τουαλέτες, οδηγοί για άτομα με προβλήματα όρασης και ακουστικά βοηθήματα. Η δημιουργία αθλητικών και πολιτιστικών ομάδων, όπως παραολυμπιακές ομάδες ή θεατρικές ομάδες, όπου άτομα με αναπηρίες μπορούν να συμμετέχουν ισότιμα, επίσης βοηθά στην ενδυνάμωση και την κοινωνικοποίησή τους. Θέατρα, μουσεία και χώροι τέχνης μπορούν να προσφέρουν εκδηλώσεις και εκθέσεις με προσβάσιμες επιλογές, όπως ακουστική περιγραφή, υπότιτλους ή διερμηνείς στη νοηματική γλώσσα.
Επιπρόσθετα, η ευαισθητοποίηση βοηθά στη μείωση του στιγματισμού και της προκατάληψης. Μέσα από δραστηριότητες και βιωματικές ασκήσεις, οι συμμετέχοντες μπορούν να κατανοήσουν τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν τα άτομα με αναπηρίες, αναπτύσσοντας ενσυναίσθηση και σεβασμό. Πολλές αντιλήψεις σχετικά με την αναπηρία βασίζονται σε παρανοήσεις ή αρνητικά στερεότυπα. Μέσω της εκπαίδευσης, οι άνθρωποι μαθαίνουν να διακρίνουν τα πραγματικά εμπόδια που θέτει η κοινωνία και να μην βλέπουν την αναπηρία ως «μειονέκτημα» ή «πρόβλημα». Όταν τα παιδιά μεγαλώνουν σε ένα περιβάλλον δεκτικό στην διαφορετικότητα, μαθαίνουν να αγκαλιάζουν τους συμμαθητές τους ανεξαρτήτως ικανοτήτων. Μέσα από τις δράσεις ευαισθητοποίησης, το κοινό μπορεί να μάθει για εναλλακτικούς τρόπους επικοινωνίας, όπως η νοηματική γλώσσα και το Braille, και να αναγνωρίσει την αξία της προσβασιμότητας. Αυτό προάγει την ισότιμη συμμετοχή και βοηθά στη μείωση των αποκλεισμών.
Όταν οι αξίες της συμπερίληψης και της ισότητας αναδεικνύονται συστηματικά μέσω της εκπαίδευσης, διαμορφώνονται κοινωνικά πρότυπα που ενισχύουν τη συνεργασία και τη φιλικότητα απέναντι στα άτομα με αναπηρίες. Σταδιακά, η κοινωνία γίνεται πιο φιλόξενη και πιο ανοιχτή σε όλους. Η ευαισθητοποίηση μπορεί να ενδυναμώσει και τα ίδια τα άτομα με αναπηρίες, τα οποία αισθάνονται ότι η κοινωνία τα υποστηρίζει και κατανοεί τις ανάγκες τους. Αυτό αυξάνει την αυτοπεποίθησή τους και ενισχύει τη συμμετοχή τους σε κοινωνικές, εκπαιδευτικές και επαγγελματικές δραστηριότητες. Η ενίσχυση της ευαισθητοποίησης, είναι ένα σημαντικό εργαλείο για τη μείωση του στιγματισμού και της προκατάληψης, αλλά απαιτείται συνεχής προσπάθεια και συνεργασία όλων των σχολείων, των τοπικών κοινοτήτων, των οργανώσεων και της πολιτείας. Μέσα από τη συστηματική ενημέρωση και την καλλιέργεια θετικών στάσεων, μπορούμε να προάγουμε μια κουλτούρα που στηρίζεται στην αποδοχή, τον σεβασμό και την ισότητα.
Η ενσωμάτωση των ατόμων με αναπηρίες στις δραστηριότητες απαιτεί προσαρμογές, αλλά τα οφέλη είναι μεγάλα για όλους: από τους ίδιους τους συμμετέχοντες μέχρι την κοινωνία στο σύνολό της. Όταν οι δραστηριότητες είναι προσβάσιμες, τα άτομα με αναπηρίες αισθάνονται περισσότερο αυτόνομα και ικανά, γεγονός που ενισχύει την αυτοπεποίθησή τους. Με τη συμμετοχή σε δραστηριότητες, τα άτομα με αναπηρίες μπορούν να αναπτύξουν νέες δεξιότητες, κάτι που τους προσφέρει ικανοποίηση και τους ενθαρρύνει να συνεχίσουν να δοκιμάζουν νέα πράγματα. Οι φυσικές δραστηριότητες, όπως ο αθλητισμός, μπορούν να προσαρμοστούν με κατάλληλο εξοπλισμό και κανόνες, ώστε να είναι προσβάσιμες σε άτομα με διάφορους τύπους αναπηρίας. Για παράδειγμα, οι αγώνες μπάσκετ σε αμαξίδιο ή το παραολυμπιακό κολύμπι αποτελούν εξαιρετικά παραδείγματα προσαρμοσμένων αθλημάτων. Οι ομαδικές δραστηριότητες μπορούν να σχεδιαστούν με έμφαση στη συνεργασία και την αλληλοϋποστήριξη, ώστε όλα τα μέλη της ομάδας να μπορούν να συμβάλλουν ανάλογα με τις δυνατότητές τους. Αυτό δίνει την ευκαιρία στα άτομα με αναπηρίες, να νιώθουν ότι συνεισφέρουν ουσιαστικά και ότι η ομάδα βασίζεται και στις δικές τους δυνάμεις.
Επιπροσθέτως, η χρήση της τεχνολογίας μπορεί να κάνει πολλές δραστηριότητες προσβάσιμες σε αυτά τα άτομα. Συσκευές υποστήριξης, λογισμικό φωνητικών εντολών και άλλα τεχνολογικά εργαλεία μπορούν να κάνουν δυνατή τη συμμετοχή ατόμων με κινητικές ή αισθητηριακές αναπηρίες. Στον χώρο της τέχνης, τα εργαστήρια μπορούν να προσαρμοστούν για να εξυπηρετούν τις ανάγκες όλων των συμμετεχόντων. Για παράδειγμα, η ζωγραφική με τα δάχτυλα, η κεραμική και η μουσική μπορούν να οργανωθούν έτσι ώστε άτομα με διαφορετικά επίπεδα κινητικότητας να συμμετέχουν πλήρως. Αυτό ενθαρρύνει τη δημιουργικότητα και την έκφραση χωρίς περιορισμούς.
Καταληκτικά, η αναπηρία είναι μέρος της ποικιλομορφίας της ανθρώπινης ζωής και συμβάλλει στην πλούσια πολυπλοκότητα της κοινωνίας μας. Οι άνθρωποι με αναπηρίες έχουν ικανότητες, συναισθήματα, επιθυμίες και δυνατότητες όπως κάθε άλλος άνθρωπος και αξίζουν σεβασμό και ισότητα. Η ευαισθητοποίηση και η εκπαίδευση βοηθούν στο να κατανοούμε καλύτερα τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι με αναπηρίες και να βλέπουμε τη δύναμη και τη συμβολή τους στην κοινωνία. Αντίθετα, οι προκαταλήψεις και η άγνοια δημιουργούν απομόνωση και περιορίζουν τις ευκαιρίες για όλους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Αναπηρία και Κοινωνική Ένταξη, Ελένη Δούκα, Εκδόσεις Τυπωθήτω, 2009
- Disability and Social Inclusion: Perspectives on Living with Disability, των Jane Hubert και Sheila Hollins, Gaskell Press, 2004
