Δικαίωμα πρόσβασης στα έγγραφα και το άρθρο 5 του Κώδικα Διοικητικής Διαδικασίας

Του Παύλου Κουλιάλη,

Το δικαίωμα πρόσβασης στα δημόσια έγγραφα είναι θεμελιώδες για τη λειτουργία της δημοκρατίας και τη διασφάλιση της διαφάνειας στη δημόσια διοίκηση. Στην Ελλάδα, το δικαίωμα αυτό κατοχυρώνεται μέσα από το Άρθρο 5 του Κώδικα Διοικητικής Διαδικασίας (Ν. 2690/1999), το οποίο προβλέπει τις προϋποθέσεις και τους περιορισμούς στην πρόσβαση των πολιτών σε έγγραφα της δημόσιας διοίκησης. Στόχος του άρθρου είναι η ενίσχυση της διαφάνειας, η προώθηση της λογοδοσίας των δημοσίων οργάνων κι η προστασία των δικαιωμάτων των πολιτών.

Ιστορική Αναδρομή

Η έννοια του δικαιώματος πρόσβασης στα έγγραφα εμφανίστηκε ως μέρος του ευρύτερου κινήματος για τη διαφάνεια στη δημόσια διοίκηση και τη βελτίωση της σχέσης μεταξύ κράτους και πολιτών. Στην Ελλάδα, η ανάγκη για διαφανείς διοικητικές διαδικασίες και πρόσβαση στην πληροφορία έγινε πιο έντονη μετά την εισαγωγή της ευρωπαϊκής νομοθεσίας και της πίεσης για συμμόρφωση με τα πρότυπα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κυρίως μέσω του κοινοτικού δικαίου και της Σύμβασης του Άαρχους (1998), η οποία θέτει πλαίσιο για την πρόσβαση στην πληροφορία σχετικά με το περιβάλλον.

Το 1999, με την ψήφιση του Κώδικα Διοικητικής Διαδικασίας (Ν. 2690/1999), θεσπίστηκε το δικαίωμα πρόσβασης στα έγγραφα ως μέσο ενίσχυσης της δημοκρατίας και της λογοδοσίας. Το Άρθρο 5 του Κώδικα καθορίζει με σαφήνεια τις περιπτώσεις στις οποίες οι πολίτες μπορούν να έχουν πρόσβαση σε έγγραφα που κατέχουν οι δημόσιες υπηρεσίες.

Το Άρθρο 5 του Κώδικα Διοικητικής Διαδικασίας

Το Άρθρο 5 του Κώδικα Διοικητικής Διαδικασίας παρέχει το δικαίωμα σε κάθε ενδιαφερόμενο να λαμβάνει γνώση των διοικητικών εγγράφων. Τα έγγραφα που μπορούν να προσπελαστούν περιλαμβάνουν τόσο τα εσωτερικά όσο και τα εξωτερικά έγγραφα που εκδίδονται από τη δημόσια διοίκηση, καθώς κι οποιαδήποτε έγγραφα που συντάσσονται ή υποβάλλονται σε αυτήν.

Υποκείμενα του Δικαιώματος

Το δικαίωμα πρόσβασης στα έγγραφα δεν περιορίζεται μόνο στους Έλληνες πολίτες, αλλά επεκτείνεται και σε αλλοδαπούς κι ανιθαγενείς που έχουν έννομο συμφέρον, σύμφωνα με το άρθρο 5. Αυτό σημαίνει ότι το δικαίωμα δεν είναι απόλυτο, αλλά απαιτεί ο ενδιαφερόμενος να έχει κάποιον έννομο λόγο για την πρόσβαση στα έγγραφα, συνήθως όταν το έγγραφο σχετίζεται με την άσκηση των δικαιωμάτων του ή όταν μπορεί να επηρεάσει έννομο συμφέρον του.

Τύποι Εγγράφων

Το Άρθρο 5 διακρίνει δύο βασικές κατηγορίες εγγράφων:

1. Διοικητικά έγγραφα: Περιλαμβάνουν εισηγήσεις, αποφάσεις, εκθέσεις, πρακτικά, στατιστικά στοιχεία κι άλλα έγγραφα που παράγονται από τη διοίκηση.
2. Ιδιωτικά έγγραφα: Είναι έγγραφα που προσκομίζονται στη διοίκηση από ιδιώτες για κάποιον διοικητικό σκοπό, όπως αιτήσεις, πιστοποιητικά ή βεβαιώσεις.

Η πρόσβαση στα έγγραφα αυτά επιτρέπεται με την επιφύλαξη των περιορισμών που προβλέπονται από άλλες νομοθετικές διατάξεις, όπως η προστασία προσωπικών δεδομένων ή η εθνική ασφάλεια.

Διαδικασία Άσκησης του Δικαιώματος

Για την άσκηση του δικαιώματος, ο ενδιαφερόμενος θα πρέπει να υποβάλει γραπτή αίτηση στην αρμόδια υπηρεσία, προσδιορίζοντας επαρκώς το έγγραφο στο οποίο επιθυμεί να έχει πρόσβαση. Η δημόσια υπηρεσία είναι υποχρεωμένη να απαντήσει εντός προθεσμίας 20 ημερών, είτε παρέχοντας πρόσβαση στο έγγραφο είτε αιτιολογώντας την άρνηση πρόσβασης.

Η πρόσβαση μπορεί να πραγματοποιηθεί με διάφορους τρόπους:

• Επιτόπια ανάγνωση του εγγράφου στα γραφεία της υπηρεσίας.
• Λήψη αντιγράφου, εφόσον ζητηθεί.
• Ηλεκτρονική πρόσβαση, εάν υπάρχει ψηφιοποιημένο έγγραφο.

Περιορισμοί στο Δικαίωμα Πρόσβασης

Το Άρθρο 5 αναγνωρίζει ότι η πρόσβαση στα έγγραφα δεν είναι απεριόριστη και περιλαμβάνει διάφορους περιορισμούς για να προστατευτούν άλλα δικαιώματα και συμφέροντα. Οι κυριότεροι περιορισμοί αφορούν:

1. Προσωπικά Δεδομένα: Η προστασία των προσωπικών δεδομένων είναι ένας από τους βασικότερους περιορισμούς. Σύμφωνα με τη νομοθεσία για την προστασία των δεδομένων (Ν. 4624/2019 και GDPR), δεν επιτρέπεται η πρόσβαση σε έγγραφα που περιέχουν ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα, εκτός αν υπάρχει συναίνεση του προσώπου που αφορούν.
2. Εθνική Ασφάλεια και Δημόσια Τάξη: Η πρόσβαση μπορεί να περιοριστεί αν το περιεχόμενο των εγγράφων αφορά την εθνική ασφάλεια, την άμυνα της χώρας ή άλλες ευαίσθητες πληροφορίες που θα μπορούσαν να επηρεάσουν τη δημόσια ασφάλεια και τάξη.
3. Εμπορικό Απόρρητο: Σε περιπτώσεις που τα έγγραφα περιλαμβάνουν εμπορικά μυστικά ή απόρρητες πληροφορίες επιχειρήσεων, η πρόσβαση μπορεί να αρνηθεί για να προστατευθούν τα επιχειρηματικά συμφέροντα.

Νομολογία κι Εφαρμογή στην Πράξη

Η νομολογία των ελληνικών διοικητικών δικαστηρίων έχει παίξει σημαντικό ρόλο στην ερμηνεία κι εφαρμογή του Άρθρου 5. Οι δικαστικές αποφάσεις συνήθως τάσσονται υπέρ της πρόσβασης, εφόσον δεν συντρέχουν οι προαναφερθέντες περιορισμοί. Για παράδειγμα, έχει κριθεί ότι η άρνηση πρόσβασης σε έγγραφα που αφορούν τη λήψη αποφάσεων των δημοσίων υπηρεσιών πρέπει να είναι πλήρως αιτιολογημένη και βασισμένη σε συγκεκριμένους λόγους που προβλέπει ο νόμος.

Επίσης, η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα έχει ενεργό ρόλο στην εξέταση καταγγελιών για παραβιάσεις του δικαιώματος πρόσβασης, ιδίως όταν υπάρχουν συγκρούσεις με την προστασία των προσωπικών δεδομένων.

Διεθνές και Ευρωπαϊκό Πλαίσιο

Το δικαίωμα πρόσβασης στα έγγραφα έχει ισχυρό ευρωπαϊκό και διεθνές θεσμικό υπόβαθρο. Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων κι ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ προβλέπουν το δικαίωμα στην ενημέρωση και την πρόσβαση στα διοικητικά έγγραφα. Επιπλέον, η Οδηγία 2003/4/ΕΚ για την πρόσβαση στις περιβαλλοντικές πληροφορίες ενισχύει την εφαρμογή του δικαιώματος αυτού στην περιβαλλοντική διακυβέρνηση.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ