Της Γεωργία Παγιαβλά,
Η Μπουρκίνα Φάσο είναι μια χώρα στη Δυτική Αφρική. Βρίσκεται μεταξύ της ερήμου Σαχάρα και του Κόλπου της Γουινέας, ακριβώς νότια του ποταμού Νίγηρα. Η χώρα συνορεύει με το Μάλι στα βορειοδυτικά, τον Νίγηρα στα βορειοανατολικά, το Μπενίν στα νοτιοανατολικά και το Τόγκο, την Γκάνα και την Ακτή Ελεφαντοστού στα νότια και νοτιοδυτικά. To 2019, κατέγραψε πληθυσμό 20,3 εκατομμυρίων ανθρώπων. Το υψηλό ποσοστό γονιμότητας της Μπουρκίνα Φάσο κατατάσσει την χώρα σ’ ένα από τους νεότερους και ταχύτερα αναπτυσσόμενους πληθυσμούς στον κόσμο.
Η οικονομία της χώρας βασίζεται, κυρίως, στη γεωργία και την κτηνοτροφία. Οι εξαιρετικά ευμετάβλητες βροχοπτώσεις, το φτωχό έδαφος και η έλλειψη επαρκών επικοινωνιών και άλλων υποδομών αποτελούν μακροχρόνια προβλήματα. Το 2023, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Μπουρκίνα Φάσο (προσαρμοσμένο στην ισοτιμία αγοραστικής δύναμης) ήταν 2.458 δολάρια. Όπως φαίνεται στο Γράφημα 1, το ΑΕΠ της Μπουρκίνα Φάσο αυξάνεται με βραδύτερο ρυθμό και παραμένει πολύ κάτω από τον παγκόσμιο μέσο όρο.
Το χαμηλό εθνικό εισόδημα, σε συνδυασμό με την περιορισμένη πρόσβαση στην εκπαίδευση —που δεν ξεπερνά τα 3 έτη— και το χαμηλό προσδόκιμο ζωής των 59,8 ετών —που αντανακλά το υψηλό φορτίο ασθενειών και την περιορισμένη πρόσβαση σε υποδομές ασφαλούς νερού, αποχέτευσης και υγιεινής— τοποθετεί τη Μπουρκίνα Φάσο μεταξύ των λιγότερο ανεπτυγμένων χωρών του κόσμου, κατατάσσοντας την 196η θέση μεταξύ 204 χωρών στον Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών, όπως φαίνεται στο Γράφημα 2.
H φτώχεια παραμένει ευρέως διαδεδομένη στη Μπουρκίνα Φάσο, με το 41,4% των ανθρώπων της να ζουν κάτω από το εθνικό όριο της φτώχειας. Το ποσοστό αυτό μεταφράζεται σε 8,2 εκατομμύρια ανθρώπους, το 90% των οποίων ζει σε αγροτικές περιοχές, όπου τα ποσοστά φτώχειας είναι σημαντικά υψηλότερα (51,1%) σε σύγκριση με τις αστικές περιοχές (13%). Τα περιφερειακά επίπεδα φτώχειας ποικίλλουν έντονα, από 5% στην περιοχή του Κέντρου έως 71% στον Βορρά, γεγονός που αυξάνει τις πιθανότητες για τη δημιουργία εντάσεων μεταξύ πλούσιων και φτωχότερων περιφερειών. Η πρόσβαση σε βασικές υπηρεσίες είναι, επίσης, περιορισμένη, ιδίως στις αγροτικές περιοχές και στους φτωχότερους πληθυσμούς. Για παράδειγμα, μόνο το 20% των νοικοκυριών της Μπουρκίνας είχαν πρόσβαση σε ηλεκτρικό ρεύμα το 2018, ποσοστό σημαντικά χαμηλότερο από τον μέσο όρο της υποσαχάριας Αφρικής, που ανέρχεται σε σχεδόν 50%.
Η Μπουρκίνα Φάσο αποκαλείται και χρυσωρυχείο της Τζιχάντ, η οποία ελέγχει εκτός από τα επίσημα και πολλά παράνομα εργοτάξια για την εξόρυξη χρυσού ή απλώς λεηλατεί τα κοιτάσματα. Σύμφωνα με τον ΟΗΕ, όλος ο Βορράς της χώρας ελέγχεται από τζιχαντιστές, κάτι που έχει οδηγήσει και στον εκτοπισμό πάνω από ενάμιση εκατομμύριο ανθρώπων και τον θάνατο τουλάχιστον 2.000 από δολοφονικές επιθέσεις ισλαμιστικών ομάδων.
Η κρίση της Μπουρκίνα Φάσο, η οποία χαρακτηρίζεται από πέντε χρόνια συγκρούσεων έχει χαρακτηριστεί από το Νορβηγικό Συμβούλιο Προσφύγων (NRC) ως η πιο παραμελημένη κρίση στον κόσμο. Οι πολιτοφυλακές ελέγχουν έως και το 40% της χώρας, διακόπτοντας τις υπηρεσίες και προκαλώντας εκτεταμένη δυστυχία. Παρά τις επείγουσες ανάγκες, η Μπουρκίνα Φάσο έχει λάβει σημαντικά λιγότερη προσοχή και βοήθεια από την Ουκρανία, η οποία έλαβε πέντε φορές μεγαλύτερη κάλυψη από τα μέσα ενημέρωσης και τέσσερις φορές μεγαλύτερη χρηματοδότηση. Πέρυσι, η ανθρωπιστική ανταπόκριση της Μπουρκίνα Φάσο χρηματοδοτήθηκε μόνο κατά 42% και το φετινό σχέδιο έλαβε μόλις το 18% των απαιτούμενων κονδυλίων. Το NRC ζητάει να αλλάξει η εστίαση και να υπάρξει μεγαλύτερη διεθνής υποστήριξη.
Η Μπουρκίνα Φάσο ήταν αποικία της Γαλλίας από το 1896 ως το 1960, όπου απέκτησε την ανεξαρτησία της. Η μετα-αποικιακή ιστορία της χώρας υπήρξε ταραχώδης και σημαδεύτηκε από μία σειρά πραξικοπημάτων και πολιτικής αστάθειας (Γράφημα 3). Το πρώτο πραξικόπημα έγινε το 1966, ακολουθούμενο από το 1980, το 1982 και το 1983. Το πραξικόπημα του 1983 ήταν από τα σημαντικότερα γεγονότα για την ιστορία της Μπουρκίνα Φάσο, το οποίο ανέτρεψε τον Ζαν Μπατίστ Ουεντραόγκο έφερε στην εξουσία τον Τομά Σανκαρά, γνωστός στους συμπατριώτες του ως ο «Τσε Γκεβάρα της Αφρικής»
Το όραμα του Σανκαρά για τη Μπουρκίνα Φάσο ήταν βαθιά επηρεασμένο από τα μαρξιστικά-λενινιστικά ιδεώδη και τον παναφρικανισμό, καθοδηγώντας μία ηγετική προσέγγιση, που χαρακτηριζόταν από τολμηρές μεταρρυθμίσεις για την προώθηση της οικονομικής ανεξαρτησίας, της κοινωνικής ισότητας και της εθνικής υπερηφάνειας. Στην πρώτη επέτειο της επανάστασης, το όνομα της χώρας άλλαξε από Άνω Βόλτα σε Μπουρκίνα Φάσο, συμβολίζοντας μία αποφασιστική στροφή από την αποικιακή κληρονομιά της μοιρολατρίας και της υπανάπτυξης. Το νέο όνομα, που σημαίνει «η γη των έντιμων ανθρώπων», αντανακλούσε αυτή την αναδυόμενη εθνική ταυτότητα.
Από οικονομική άποψη, ο Σανκαρά στόχευε στη μείωση της εξάρτησης από την ξένη βοήθεια και για αυτό εφάρμοσε εκτεταμένες αγροτικές μεταρρυθμίσεις, ώστε να ενθαρρύνει την αυτάρκεια. Τάχθηκε υπέρ της αναδιανομής της γης από τους πλούσιους γαιοκτήμονες στους φτωχούς ακτήμονες, αυξάνοντας θεαματικά την παραγωγή σίτου. Επίσης, προώθησε την κατανάλωση τοπικών προϊόντων για τη μείωση των εισαγωγών. Πίστευε ακράδαντα ότι η χώρα μπορούσε να λύσει τα προβλήματά της με σκληρή δουλειά και συλλογική κινητοποίηση και δήλωνε χαρακτηριστικά «Η χώρα μας παράγει αρκετά για να μας ταΐσει όλους».
Ο Σανκαρά πήρε, επίσης, ισχυρή θέση κατά του εξωτερικού χρέους. Το θεωρούσε ως εργαλείο νεοαποικιακού ελέγχου και προέτρεψε τα αφρικανικά έθνη να το απορρίψουν, αποκαλώντας το μια μορφή «επαναποικισμού». Με θάρρος κατήγγειλε τον τρόπο, με τον οποίο χώρες της Αφρικής υποδουλώνονται μέσω του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και της Παγκόσμιας Τράπεζας, φορτωμένες με υπέρογκα δάνεια, τα οποία μετέτρεπαν τους λαούς σε ομήρους ξένων συμφερόντων. «Αυτός που σε ταΐζει, σε ελέγχει», έλεγε χαρακτηριστικά. Μία από τις πιο αξιομνημόνευτες ομιλίες του, δόθηκε στις 29 Ιουλίου 1987, στη Γενική Συνέλευση των Αφρικανικών Χωρών. Εκεί, με πάθος και αποφασιστικότητα, διακήρυξε:
«Δεν μπορούμε να ξεπληρώσουμε το χρέος μας… Είναι αδύνατον, και δεν πρόκειται ούτε για θέμα ηθικής ούτε για αθέτηση υποσχέσεων… Αν δεν πληρώσουμε, οι πιστωτές μας δεν θα πεθάνουν –αυτό είναι βέβαιο. Αν όμως πληρώσουμε, ο λαός μας θα αφανιστεί. Οι πιστωτές έπαιξαν, όπως στα καζίνο, κέρδισαν πολλά, ξανά και ξανά… Ας χάσουν για μια φορά… Η ζωή θα συνεχιστεί».
Από κοινωνική άποψη, ο Σανκαρά ήταν ισχυρός υποστηρικτής της κοινωνικής δικαιοσύνης. Συγκεκριμένα, έδωσε προτεραιότητα στην ισότητα των φύλων και στα δικαιώματα των περιθωριοποιημένων ομάδων, απαγορεύοντας πρακτικές, όπως η κλειτοριδεκτομή και οι αναγκαστικοί γάμοι. Αντίθετα, ενθάρρυνε την ενεργό συμμετοχή των γυναικών σ’ όλους τους τομείς, συμπεριλαμβανομένου του στρατού. Η κυβέρνηση του Σανκαρά δρομολόγησε, επίσης, σημαντικές πρωτοβουλίες για τη δημόσια υγεία, συμπεριλαμβανομένης μιας ευρείας εκστρατείας εμβολιασμού, που μείωσε σημαντικά τη βρεφική θνησιμότητα από το 20,8% στο 14,5%. Αντίστοιχα, στον τομέα της εκπαίδευσης, εργάστηκε για τη βελτίωση των ποσοστών αλφαβητισμού, από 13% το 1983 σε 73% το 1987. Παράλληλα, υλοποιήθηκαν σιδηροδρομικά έργα και φυτεύτηκαν 10 εκατομμύρια δέντρα για να δώσει λύση στο πρόβλημα της ξηρασίας, καθώς η Μπουκίνα Φάσο είναι μια χώρα περίκλειστη από έξι κράτη, χωρίς πρόσβαση σε θάλασσα.
Ο Σανκαρά οραματίστηκε την απελευθέρωση της Αφρικής από τον ιμπεριαλιστικό ζυγό, επιδιώκοντας έναν παγκόσμιο αγώνα αλληλεγγύης. Όπως πολλοί ηγέτες, που αγωνίστηκαν για την ανεξαρτησία των χωρών τους, δολοφονήθηκε. Η επαναστατική του κυβέρνηση κράτησε από το 1983 έως το 1987, διάστημα, κατά το οποίο ο Σανκαρά έβλεπε τον λαό του ως «κληρονόμο της Παγκόσμιας Επανάστασης»:
«Θέλουμε να είμαστε οι κληρονόμοι όλων των επαναστάσεων του κόσμου, όλων των απελευθερωτικών αγώνων των λαών του Τρίτου Κόσμου. Διδασκόμαστε από την Αμερικανική Επανάσταση. Η Γαλλική Επανάσταση μας δίδαξε τα δικαιώματα του Ανθρώπου. Η μεγάλη Οκτωβριανή Επανάσταση άλλαξε τον κόσμο, έφερε τη νίκη στο προλεταριάτο, κλόνισε τα θεμέλια του καπιταλισμού και κατέστησε δυνατή την πραγμάτωση των ονείρων της δικαιοσύνης της Παρισινής Κομμούνας».
Οι επαναστατικές προσπάθειες του Σανκαρά, για την προώθηση της αφρικανικής αυτοδυναμίας, τον κατέστησαν σύμβολο για πολλούς ανθρώπους της Αφρικής. Παρέμεινε, ιδιαίτερα, δημοφιλής μεταξύ των φτωχών πολιτών της χώρας. Ωστόσο, οι πολιτικές του έφεραν σε ανταγωνισμό διάφορες ισχυρές ομάδες, συμπεριλαμβανομένης της μικρής, αλλά με επιρροή μεσαίας τάξης, καθώς και τη Γαλλία και τη σύμμαχό της, την Ακτή Ελεφαντοστού. Αυτή η αντίθεση οδήγησε στην ανατροπή και τη δολοφονία του με πραξικόπημα, που ενορχήστρωσε ο Μπλεζ Κομπαορέ στις 15 Οκτωβρίου 1987, ο οποίος κυβέρνησε την Μπουρκίνα Φάσο για τα επόμενα 27 χρόνια. Μόλις μια εβδομάδα πριν από τον θάνατό του, δήλωσε: «Ενώ οι επαναστάτες ως άτομα μπορούν να δολοφονηθούν, δεν μπορείς να σκοτώσεις τις ιδέες».
Στις 11 Οκτωβρίου 2021, τριάντα τέσσερα χρόνια μετά τη δολοφονία του Τομά Σανκαρά, 14 άτομα παραπέμφθηκαν σε δίκη με την κατηγορία της συνωμοσίας για τη δολοφονία του. Ανάμεσά τους ήταν και ο Κομπαορέ, ο οποίος αν και δεν εμφανίστηκε ποτέ στο δικαστήριο, στις 6 Απριλίου του 2022 καταδικάστηκε ερήμην σε ισόβια κάθειρξη για συνέργεια στη δολοφονία. Η δίκη αυτή θεωρείται σημαντική για την απόδοση δικαιοσύνης και την αναγνώριση της κληρονομιάς του Σανκαρά.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Africa Facts, facts about Thomas Sankara in Burkina Faso. Διαθέσιμο εδώ
- Agboola, Ο. (2024). Thomas Sankara and Ibrahim Traoré of Burkina Faso: Comparing Leadership. Διαθέσιμο εδώ
- Ahmed, K. (2023). Burkina Faso is the world’s ‘most neglected crisis’ as focus remains on Ukraine. Διαθέσιμο εδώ
- Alize le Roux (2024). Burkina Faso. Διαθέσιμο εδώ
- Αργυρός, Κ. (2022). ΜΠΟΥΡΚΙΝΑ ΦΑΣΟ: Πραξικόπημα στη «Χώρα των Εντίμων Ανθρώπων». Διαθέσιμο εδώ
- Brittain, V. (1985). Introduction to Sankara & Burkina Faso. Review of African Political Economy. Volume 12, Issue 32, pp 39-46
- Ιωαννάτου, Α. (2018). Η επανάσταση της Μπουρκίνα Φάσο. Διαθέσιμο εδώ
- Μηχανή του Χρόνου (χ.ημ.). Ο “Τσε Γκεβάρα της Αφρικής”. Πολέμησε την αποικιοκρατία, την Παγκόσμια Τράπεζα και το ΔΝΤ. Δολοφονήθηκε με 12 σφαίρες. Διαθέσιμο εδώ
- Wikipedia (2024). Κατάλογος αρχηγών κράτους της Μπουρκίνα Φάσο. Διαθέσιμο εδώ
- World Bank (2021). Burkina Faso. Poverty & Equity Brief. Διαθέσιμο εδώ
- Χουρμούζη, Λ. (2021). Τομά Σανκαρά: Ποιος δολοφόνησε τον “Τσε Γκεβάρα της Αφρικής”; Διαθέσιμο εδώ
