Του Γιώργου Ποτουρίδη,
Ακούγοντας κανείς τον όρο «εξωτερική αμέλεια» καταλαμβάνεται από απορία ως προς το εννοιολογικό περιεχόμενό του. Η ποινική θεωρία ολοένα και περισσότερο τα τελευταία χρόνια προέβη στο συγκεκριμένο θεωρητικό κατασκεύασμα, προκειμένου, όπως υποστηρίζεται, να εκλογικευθεί η όλη δογματική του Ποινικού Δικαίου σε ορισμένες περιπτώσεις. Αφού, λοιπόν, παρουσιαστεί η ανωτέρω θέση και τα επιχειρήματά της, ακολουθεί σφοδρή επίκριση της άποψης, καθώς ο γράφων, πιστός στις στενά δογματικές θέσεις ορισμένου τμήματος της θεωρίας (Συμεωνίδου-Καστανίδου), από όπου και διδάχθηκε, θεωρεί ασύμβατο δογματικά το κατασκεύασμα αυτό με την όλη συστηματική του Ποινικού δόγματος.
Σύμφωνα, λοιπόν, με τη Θεωρία της Εξωτερικής αμέλειας, η αμέλεια έχει σε οντολογικό επίπεδο, πέραν της καταρχήν υποκειμενικής όψης της ως στοιχείο του αρχικού καταλογισμού, και μία αντικειμενική χροιά, ώστε κατά συνέπεια μόνο αν αυτή πληρούται να είναι δυνατή η θεμελίωση του αρχικού αδίκου, δηλαδή η πλήρωση της αντικειμενικής υπόστασης των εγκλημάτων. Με άλλα λόγια, η αμέλεια εμφανίζεται ως στοιχεία επιμέλειας που απαιτείται να παραβιάζονται, ούτως ώστε να υπάρξει προσβολή εννόμου αγαθού, ήτοι πραγμάτωση της αντικειμενικής υπόστασης του εγκλήματος. Αν αυτά τα καθήκοντα επιμέλειας δεν παραβιάζονται, θεωρείται πως δεν μπορεί να γίνει λόγος ούτε για πράξη, δηλαδή αρχικό άδικο!
Πριν παρατεθούν τα επιχειρήματα που στηρίζουν αυτήν τη θέση, κρίνεται σκόπιμο να δοθεί ένα παράδειγμα λειτουργίας του εξεταζόμενου θεωρητικού κατασκευάσματος. Ας υποτεθεί, λοιπόν, ότι ο Α, γιατρός σε νοσοκομείο, εκτελεί μία εγχείρηση στον ασθενή Β σύμφωνα με τις επιταγές του νόμου (lege artis), χωρίς την παραμικρή παράβαση. Ωστόσο, ο Β πεθαίνει, καθώς ο οργανισμός του δεν άντεξε. Το κρίσιμο ερώτημα είναι αν ο Α πράττει άδικα!
Η θεωρία της εξωτερικής αμέλειας θα απαντήσει σθεναρά αρνητικά, μιας κι ο Α δεν παραβίασε κανένα καθήκον επιμέλειας και προέβη στην επέμβαση κατά τις επιταγές του νόμου. Άρα, περιττεύει η όποια υποκειμενική σχέση του με την πράξη, καθώς η πράξη του δεν είναι ούτε αρχικά άδικη. Ο Α δεν πραγμάτωσε την αντικειμενική υπόσταση του 302ΠΚ. Η πιστά δογματική κι ορθή προσέγγιση από την άλλη, που εμμένει στην άποψη ότι το άδικο, αρχικό και τελικό, είναι ένα ΑΜΙΓΩΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΟ μέγεθος, δίχως υποκειμενική χροιά, θα απαντήσει πως ο Α πράττει αρχικά άδικα, εφόσον, ενώ όφειλε να σώσει τον Β, με την πράξη του οδήγησε τον τελευταίο σε θάνατο κι άρα πραγμάτωσε το 302ΠΚ. Ωστόσο, αφού αμέλεια φυσικά δεν υπάρχει, δεν πληροί την υποκειμενική πια υπόσταση του 302ΠΚ και παραμένει αθώος, ελλείψει αρχικού καταλογισμού.
Τα επιχειρήματα των υποστηρικτών της ως άνω θεωρίας είναι τα εξής:
- Αρχικά, υποστηρίζεται ότι η παραβίαση των καθηκόντων επιμέλειας, δηλαδή η αντικειμενικοποίηση της αμέλειας, που ονομάζεται «αφροντιστία», δεν μπορεί να αποτελεί μόνο λόγο υπαιτιότητας, να αφορά δηλαδή αμιγώς την εσωτερική στάση, αλλά πρέπει και να εκδηλώνεται ώστε να υπάρχει. Ειδάλλως δεν είναι δεν θέμα διάγνωσης, αλλά ύπαρξης! Μάλιστα, ο Μυλωνόπουλος απορεί, λέγοντας ότι πως νοείται να γνωρίζουμε ότι ο δράστης είναι αμελής, αν αντικειμενικά δεν έθεσε το έννομο αγαθό σε κίνδυνο. Άρα, για να θεωρηθεί η πράξη αρχικά άδικη, θα πρέπει αντικειμενικά να ενέχει κάποιον κίνδυνο για το έννομο αγαθό, μία αντικειμενική δυνατότητα διάγνωσης του εγκληματικού αποτελέσματος.
- Επίσης, υποστηρίζεται από τον Ανδρουλάκη ότι για να θεωρηθεί μία συμπεριφορά αρχικά άδικη, θα πρέπει να υπάρχει αντικειμενικά μία παράβαση ενός καθήκοντος επιμέλειας, αλλιώς στην επιμελή συμπεριφορά εκλείπει η απαξία κι αποδοκιμασία της έννομης τάξης. Έτσι, το καθήκον επιμέλειας θεωρείται ένα επιπλέον άγραφο στοιχείο της αντικειμενικής υπόστασης των εγκλημάτων αμέλειας, αυτό που καλείται «αντικειμενικό σφάλμα».
Το αποκορύφωμα αυτής της άποψης, όμως, εντοπίζεται στη σύνδεση του σφάλματος με το αποτέλεσμα, αντί η αιτιότητα να προκύπτει από τη σύνδεση της πράξης με το αποτέλεσμα. Διδάσκεται, λοιπόν, ότι και να διαπιστωθεί ένα αντικειμενικό σφάλμα, αν κι ελλείψει αυτού πάλι επερχόταν το αποτέλεσμα, τότε ξανά η πράξη δεν είναι ούτε αρχικά άδικη. Η συνδρομή, δηλαδή, της αιτιώδους συνάφειας πράξης-αποτελέσματος μεταμορφώνεται σε σύνδεση σφάλματος-αποτελέσματος, πράγμα τουλάχιστον προβληματικό.
Έτσι, όταν ο γιατρός Α αντί για νοβαΐνη, χορηγήσει καταλάθος κοκαΐνη στον Β κι εκείνος πεθάνει, αν αποδειχθεί ότι θα πέθαινε ούτως ή άλλως και με την ορθή νοβαΐνη, τότε ο Α ΔΕΝ πράττει αρχικά άδικα, δεν πραγματώνει το 302ΠΚ, καθώς αναπόφευκτα ο Β θα πέθαινε σε κάθε περίπτωση. Η ζωή του Β είναι εμφανώς αποδυναμωμένη-ξοφλημένη, σύμφωνα με τον Ανδρουλάκη.
Τμήμα της θεωρίας, απολύτως ορθά κατά την άποψή μου, κατακρίνει ανηλεώς το συγκεκριμένο θεωρητικό κατασκεύασμα, θεωρώντας το ασύμβατο δογματικά με το ποινικό μας δίκαιο και κατά συνέπεια εμφανώς λανθασμένο. Στα παραδείγματα αυτά, που η εξωτερική αμέλεια επικαλείται για να δικαιολογήσει την ύπαρξή της, απαντά η ορθή στη θεωρία γνώμη πως η πιστά δογματική προσέγγιση που διακρίνει το άδικο από τον καταλογισμό και δεν αναμειγνύει σε αντικειμενικά μεγέθη υποκειμενικότητες, είναι η κατάφαση του αδίκου κι η έλλειψη ενοχής. Οι γιατροί και των δύο παραδειγμάτων πράττουν φυσικά άδικα, αλλά δεν έχουν ίχνος αμέλειας και κατά συνέπεια παραμένουν αθώοι, αφού δεν πραγματώνουν την υποκειμενική υπόσταση του αντικειμενικά τελεσθέντος 302 ΠΚ.
Η θεωρία της εξωτερικής αμέλειας είναι λάθος για τους παρακάτω λόγους:
- Η απαίτηση κινδύνου των εννόμων αγαθών, το επιχείρημα δηλαδή της αφροντιστίας, είναι εμφανώς περιττό, μιας και περιγράφει το αυτονόητο. Το 302ΠΚ είναι έγκλημα βλάβης, άρα για να τελεστεί όχι απλά πρέπει να κινδυνεύει η ζωή, αλλά να εκλείψει. Τα κοινώς επικίνδυνα που τελούνται από αμέλεια, από την άλλη, έχουν τον κίνδυνο τυποποιούμενο στην αντικειμενική τους υπόσταση από τον ίδιο τον νομοθέτη. Τι είδους αφροντιστία, λοιπόν, απαιτείται ως επιπλέον άγραφο στοιχείο;
- Το επιχείρημα ότι πρέπει να παραβιάζεται καθήκον επιμέλειας για να πραγματωθεί η αντικειμενική υπόσταση είναι, επίσης, κενό στον πυρήνα του. Για ποιον λόγο τότε υπάρχει το άρθρο 20 ΠΚ ως λόγος άρσης αδίκου; Τι σημασία έχει η συναίνεση του 308 παρ.3ΠΚ ως λόγος άρσης αδίκου; Όταν ο Α έχει καθήκον να συλλάβει τον Β, γιατί δέχονται οι υποστηρικτές της εξωτερικής αμέλειας ότι πράττει αρχικά άδικα, αφού δεν παραβαίνει καθήκον επιμέλειας, αλλά αντίθετα το πραγματώνει. Άρα, η ασυμβατότητα της θεωρίας αυτής με το ποινικό δόγμα διαφαίνεται και δω, αφού το 20ΠΚ θα ήταν μια άχρηστη διάταξη.
- Μεγάλο δογματικό ζήτημα σύγχυσης προκαλεί ακόμη η σύνδεση σφάλματος-αποτελέσματος για τη διαπίστωση της αιτιότητας. Η αιτιώδης συνάφεια αφορά τη σύνδεση πράξης-αποτελέσματος και σε καμία περίπτωση τις υποθέσεις συνδρομής ή όχι του σφάλματος για την επέλευση του αποτελέσματος. Δεν νοείται με επιχείρημα το «αναπόφευκτο» να λέμε ότι λείπει η αιτιότητα κι άρα δεν υπάρχει αρχικό άδικο.
- Το άδικο, αρχικό και τελικό, είναι αμιγώς αντικειμενικά μεγέθη, σε αντίθεση με τον καταλογισμό, αρχικό και τελικό, που φύσει θεωρούνται αμιγώς υποκειμενικά μεγέθη. Δεν νοείται, λοιπόν, ανάμειξη του ενός στο πεδίο του άλλου, ούτε αντικειμενικοποίηση ενός καθαρά υποκειμενικού μεγέθους. Κάτι τέτοιο μόνο σύγχυση κι ασάφεια προκαλεί, με σημαντικά ζητήματα ασφάλειας δικαίου.
Εν όψει όλων αυτών, εύλογα γίνεται αντιληπτό ότι η θεωρία της εξωτερικής αμέλειας δεν μπορεί να αποτελεί προσήκουσα ερμηνευτική βάση για το Ποινικό Δίκαιο. Παρουσιάζει προδήλως σοβαρά δογματικά θέματα που οδηγούν σε πλήρη σύγχυση κι έριδες. Κατά συνέπεια, το συγκεκριμένο θεωρητικό κατασκεύασμα δεν μπορεί επ’ ουδενί λόγω να θεωρηθεί ορθό! Η εξωτερική αμέλεια είναι λάθος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Μαρία Καϊάφα-Γκμπάντι / Ελισάβετ Συμεωνίδου-Καστανίδου, Ποινικό δίκαιο – Γενικό μέρος, Νομική Βιβλιοθήκη 2022.
