Της Βαΐας Σταυρίδου,
Η γραφειοκρατία στην Ελλάδα αποτελεί θεμελιώδη θεσμό του κράτους, αλλά η μακρά της ιστορία και η στενή της σχέση με τα πολιτικά κόμματα την καθιστούν έναν ιδιόμορφο και δύσκαμπτο μηχανισμό. Σε αντίθεση με άλλες δυτικοευρωπαϊκές χώρες, η ελληνική γραφειοκρατία είναι βαθιά ριζωμένη σε παραδόσεις και συνήθειες, οι οποίες της προσδίδουν αυταρχικά και δημοκρατικά χαρακτηριστικά. Αυτή η διττή φύση πηγάζει από την εξάρτηση των πολιτικών κομμάτων, τα οποία ανέκαθεν χρησιμοποιούσαν τη δημόσια διοίκηση ως εργαλείο προώθησης των δικών τους συμφερόντων.
Από τις απαρχές του ελληνικού κράτους, η γραφειοκρατία διαμορφώθηκε με πρότυπα ξένων διοικητικών αρχών και δομήθηκε γύρω από ένα κεντρικοποιημένο σύστημα, το οποίο στόχευε στην ενσωμάτωση της κοινωνίας στο κράτος. Οι πολιτικές πρακτικές της εποχής συνέβαλαν στη διαμόρφωση μιας γραφειοκρατίας η οποία χαρακτηριζόταν από αστάθεια, αναξιοπιστία και αδράνεια. Η επιρροή της Οθωμανικής κυριαρχίας εισήγαγε στον ελληνικό διοικητικό μηχανισμό τη διαφθορά και τον ατομικισμό. Αντίθετα, η παράλληλη ύπαρξη των πολιτικών κομμάτων —προτού καν δημιουργηθεί το ελληνικό κράτος— είχε ως αποτέλεσμα τον κομματισμό και την πόλωση της διοίκησης.
Το σύστημα αυτό παγιώθηκε ακόμα περισσότερο κατά τη διάρκεια της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών, που η γραφειοκρατία υπήρξε ένα από τα κύρια εργαλεία ελέγχου της εξουσίας. Μετά την πτώση του καθεστώτος το 1974, η Μεταπολίτευση έφερε την καθιέρωση ενός σταθερού δημοκρατικού πολιτικού συστήματος. Ωστόσο, η πελατειακή νοοτροπία συνέχισε να διαιωνίζεται μέσα από τα δύο κυρίαρχα κόμματα, το ΠΑΣΟΚ και τη Νέα Δημοκρατία. Οι Κυβερνήσεις τους υιοθέτησαν ένα μοντέλο εξυπηρέτησης ημετέρων, κατακλύζοντας τον δημόσιο τομέα με πολιτικά προσκείμενους υπαλλήλους και δημιουργώντας έναν ασθενικό γίγαντα: μια γραφειοκρατία, η οποία στηρίζεται σε πήλινα πόδια.
Με την πάροδο του χρόνου, υπήρξαν προσπάθειες αναμόρφωσης της διοίκησης, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της πρώτης διακυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ το 1981, η οποία αύξησε τον αριθμό των δημοσίων υπαλλήλων και παγίωσε την πελατειακή εξάρτηση. Η ελληνική γραφειοκρατία αντί να παρέχει επαγγελματισμό και υποστήριξη στην πολιτική ηγεσία, εξελίχθηκε σ’ ένα σύστημα στο οποίο οι γραφειοκράτες προέρχονταν από ποικίλες κοινωνικές ομάδες, χωρίς εκπαίδευση και διαρκή κατάρτιση, με περιορισμένη κινητικότητα και χωρίς δυνατότητα ουσιαστικής συμμετοχής στη διαμόρφωση των πολιτικών. Η έλλειψη εξειδικευμένων και οργανωμένων πόρων κατέστησε τη γραφειοκρατία υποχείριο των κομματικών σκοπιμοτήτων.
Η κρίση του 2008 αποτέλεσε την αφορμή για αναστοχασμό σχετικά με τα αίτια της ελληνικής οικονομικής κατάρρευσης και τη σχέση της με τη δημόσια διοίκηση. Πολλοί μελετητές εστίασαν σε εξωτερικούς παράγοντες, όπως οι πολιτικές της Ευρωζώνης και τα διεθνή οικονομικά δεδομένα. Ωστόσο, άλλοι έδωσαν έμφαση σε εσωτερικές αιτίες, όπως τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ελληνικής οικονομίας και οι πελατειακές σχέσεις. Μία τρίτη προσέγγιση βασίζεται στη θεωρία του κρατικού ραντιερισμού, η οποία θεωρεί ότι η ελληνική οικονομία στηρίχθηκε για δεκαετίες σε εξωτερικές πηγές κεφαλαίων, όπως τουρισμός, τραπεζικές υπηρεσίες και δάνεια, χωρίς να αναπτύξει έναν παραγωγικό και βιώσιμο τομέα.
Κατά τις δεκαετίες 1980-2008, η Ελλάδα επωφελήθηκε από τα ευρωπαϊκά κονδύλια και τα διεθνή δάνεια, τα οποία απορροφήθηκαν σε μεγάλο βαθμό από το ελληνικό επιχειρηματικό και αγροτικό κεφάλαιο. Τα κεφάλαια αυτά δημιούργησαν μια οικονομική ελίτ, η οποία διαμόρφωσε τους πολιτικούς κανόνες με τρόπο, ώστε να εξυπηρετούνται τα δικά της συμφέροντα. Η οικονομική αυτή ολιγαρχία, επιπλέον, έλεγχε τα ΜΜΕ και ασκούσε επιρροή στη γραφειοκρατία, δημιουργώντας ένα πολύπλοκο πλέγμα σχέσεων και εξουσίας, που συντηρούσε την πελατειακή παράδοση. Παρά τις εξαγγελίες περί εκσυγχρονισμού και εξορθολογισμού, η πελατειακή σχέση, ανάμεσα σε πολιτικούς, σε επιχειρηματίες και τη δημόσια διοίκηση, συνέχισε να διατηρείται.
Η κρίση οδήγησε σε μια ανασύνταξη της κοινωνίας των πολιτών, η οποία από την απρόθυμη συμμετοχή στα κοινωνικά δρώμενα αναδείχθηκε σ’ ενεργό φορέα αλλαγής. Η κοινωνία των πολιτών, μετά το 2012, έδειξε μεγαλύτερη αυτογνωσία και ανέλαβε δράσεις για την προστασία των δικαιωμάτων των πολιτών, ιδιαίτερα μέσω κοινωνικών υπηρεσιών προς αδύναμες ομάδες. Ταυτόχρονα, η κοινωνία αναγνώρισε την ανάγκη για ρήξη με τις παραδοσιακές πελατειακές σχέσεις και αναζήτησε πιο δημοκρατικές διαδικασίες στη λήψη αποφάσεων. Οι διαμαρτυρίες, κατά των μέτρων λιτότητας, εξέφρασαν αυτήν την ανάγκη για αλλαγή και ανανέωση. Αντιθέτως, η απογοήτευση από τα κυρίαρχα κόμματα ώθησε τους πολίτες να στραφούν σε εναλλακτικές επιλογές.
Η ελληνική γραφειοκρατία, ως αναπόσπαστο τμήμα του ελληνικού κράτους, συνδέεται στενά με την εξέλιξη της κοινωνίας και των πολιτικών θεσμών. Ωστόσο, η βαθιά ριζωμένη παράδοση της πελατειακής πολιτικής και ο εξαρτησιακός της χαρακτήρας καθιστούν δύσκολη την απεμπλοκή της από τα πολιτικά συμφέροντα. Για να αναδειχθεί μία πραγματικά σύγχρονη και αποτελεσματική γραφειοκρατία, απαιτείται μια μακρόχρονη διαδικασία, η οποία θα περιλαμβάνει τη ριζική αλλαγή του πολιτικού συστήματος και την ενίσχυση της κοινωνίας των πολιτών, με στόχο την εξάλειψη της πελατειακής εξάρτησης και την προώθηση των κοινωνικών συμφερόντων.
Συμπερασματικά, η γραφειοκρατία στην Ελλάδα είναι πράγματι ένας κληροδοτημένος και κληροδοτούμενος θεσμός, ο οποίος, όμως, έχει την ευκαιρία γι’ αλλαγή. Η κοινωνία των πολιτών προσφέρει μία δυνατότητα ελέγχου και ανατροφοδότησης. Η ουσιαστική μεταρρύθμιση, παρ’ όλα αυτά, πρέπει να ξεκινήσει από τη δημόσια διοίκηση και το πολιτικό σύστημα. Το να επενδύουμε υπερβολικές ελπίδες, στην κοινωνία των πολιτών, ως πανάκεια για την καταπολέμηση της διαφθοράς, είναι λάθος. Αντ’ αυτού, ο διάλογος και η συνεργασία ανάμεσα στην πολιτεία και τους πολίτες θα μπορούσαν να αποτελέσουν το θεμέλιο για έναν πιο σύγχρονο, αποδοτικό και υπεύθυνο δημόσιο τομέα στην Ελλάδα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Καραφώτη, Δ. (2013). Γραφειοκρατία και διαφθορά στη δημόσια διοίκηση. Τρίπολη: Διπλωματική Εργασία
- Κωνσταντίνου, Ελ. (2015). Η ελληνική πολιτική κουλτούρα και οι μεταρρυθμίσεις. Κόρινθος: Μεταπτυχιακή Εργασία
- Σισμανίδου – Βασιλειάδου, Χ. (1990). Η γραφειοκρατία στην Ελλάδα και τα προβλήματα, που δημιουργεί στην επίτευξη της οικονομικής ανάπτυξης. Καβάλα: Πτυχιακή Εργασία
