Του Μάνου Πατρινιού,
Στο Β’ Μέρος, υπήρξαν μερικές απαισιόδοξες προβλέψεις για τον Κλήρο και την Εκκλησία της Γαλλίας. Σε αυτό το μέρος θα επιβεβαιωθούν αυτές ακριβώς τις προβλέψεις. Εκτός από αυτό, βέβαια, που θα μας έπαιρνε μόλις δύο τρεις παραγράφους, θα εξηγήσουμε και θα αναλύσουμε τα σχετικά γεγονότα. Ας μην φλυαρώ, λοιπόν.
Στην ουσία, αφήσαμε την ιστορία μας στις αρχές του 1792. Ακριβώς εκείνη την περίοδο κάτι ακόμα πιο συνταρακτικό συνέβη, που επηρέασε όλη την πορεία της Γαλλικής Επανάστασης, κι όχι μόνο στα θέματα που αφορούν την θρησκεία. Αυτό δεν ήταν άλλο από την απόφαση της Συντακτικής να ανανεώσει τα μέλη της, αποκλείοντας από το δικαίωμα της επανεκλογής κάθε πρώην μέλος. Αναγκαστικά, αυτό οδήγησε στην συγκρότηση μιας νέας Συντακτικής, με πολύ διαφορετικές καταβολές από την προηγούμενη.
Τα νέα μέλη τα στρατολογούσαν, ως επί το πλείστον, η μορφωμένη αλλά φτωχή μικροαστική τάξη, την τάξη των δικηγόρων και των δημοσιογράφων. Εντυπωσιάζονταν δηλαδή εύκολα από την απολαύσεις της νέας τους ζωής, και γοητεύονταν από την χλιδή των σαλονιών με την οποία συναναστρέφονταν. Αναμειγνύονταν, έτσι, και επηρεάζονταν από πιο ισχυρές οικονομικές ελίτ (εφοπλιστές, εμπόρους κτλ), οι οποίοι ζητούσαν να τελειώσει το ζήτημα της αντεπανάστασης. Δεν ήταν μόνο η αντεπανάσταση που απειλούσε με επαναφορά στο Παλαιό Καθεστώς που δεν τους συνέφερε, αλλά και με παράταση της σύγκρουσης που θα μπορούσε να δικαιολογήσει μία ξένη στρατιωτική επέμβαση, η οποία θα μπορούσε να πλήξει τα πολύ σημαντικά λιμάνια της Μασσαλίας, της Νάντης και του Μπορντώ στα νότια της Γαλλίας.
Τα νέα αυτά μέλη (κυρίως οι Γιρονδίνοι) ήρθαν σε σύγκρουση με κάθε εκφραστή της αντεπανάστασης, αρά και με τους ανόρκιστους ιερείς. Ελάχιστα, στην πραγματικότητα, τους απασχολούσαν αυτά τα ζητήματα, καθότι υποστήριζαν ένα κοσμικό κράτος και ανεξιθρησκεία, επομένως δεν τους ένοιαζε να ρυθμίσουν θέματα πίστης. Αρχίζουν να ακούγονται, λοιπόν, νέες φωνές που ζητούσαν την δημιουργία δημόσιου ληξιαρχείου, την επέκταση της εκκοσμίκευσης σε θέματα πρόνοιας και εκπαίδευσης, που επέκριναν το Πολιτικό Σύνταγμα του Κλήρου· ακόμα και χωρισμό κράτους – εκκλησίας ζητούσαν κάποιοι.
Στο μεταξύ, έχει μεσολαβήσει ο διαχωρισμός του Πολιτικού Συντάγματος του Κλήρου από το βασικό Σύνταγμα κι έτσι ο όρκος των δημοσίων υπαλλήλων (άρα και των ιερέων) πλέον δεν αφορούσε το πρώτο. Καθόλου όμως δεν πτόησε αυτό τους ανυπότακτους ιερείς, οι οποίοι και πάλι αρνήθηκαν να δώσουν τον όρκο, αποδεικνύοντας έτσι περαιτέρω ότι η σύγκρουση ήταν στην βάση της πολιτική, όχι θρησκευτική ή δογματική.
Σε αυτές τις τεταμένες συνθήκες, στις 20 Απριλίου 1792, η Γαλλική Εθνοσυνέλευση επικυρώνει την πρόταση των Γιρονδίνων να κηρυχθεί πόλεμος στην Αυστρία. Οι ήττες τον πρώτο μήνα του πολέμου αποδόθηκαν σε συνωμοσίες της αντεπανάστασης, μεταξύ της οποίας και κάμποσοι ιερείς. Αυτή ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι: ο σκληρός αντικληρικαλισμός και η θεσμική καμπάνια αποχριστιανισμού είχε ανεπίσημα ξεκινήσει.
Έναν μήνα μετά την κήρυξη του πολέμου, στις 27 Μαΐου, η Νομοθετική Συνέλευση εκδίδει διάταγμα με το οποίο οι ανόρκιστοι ιερείς μπορούν να τιμωρηθούν με εκτοπισμό, ωστόσο ο Βασιλιάς ασκεί βέτο. Στις 10 Αυγούστου ψηφίζεται νέος όρκος: «Ορκίζομαι να είμαι πιστός στο Έθνος, και να υποστηρίξω την Ελευθερία και την Ισότητα ή να πεθάνω για να τις υπερασπιστώ». Μερικοί ιερείς συμμορφώνονται. Όσοι όμως αρνούνται και πάλι να ορκιστούν φυλακίζονται και μερικοί έχουν χειρότερη κατάληξη. Τον Σεπτέμβρη, πολλές δεκάδες φυλακισμένοι που κρατούνταν σε νάρθηκα εκκλησίας κοντά στο Παρίσι ως όμηροι ξαφνικά χάνουν την διαπραγματευτική τους αξία, καθώς οι Αυστριακοί πλησιάζουν. Πλήθος από στασιαστές «αβράκωτους» αρχίζει να κατευθύνεται στην εκκλησία τραγουδώντας το “dies irae”. Ακολουθούν σφαγές μέσα κι έξω από την εκκλησία.
Τι είναι, λοιπόν, οι σφαγιασμένοι; Είναι Άγιοι, μάρτυρες της χριστιανικής πίστης, θύματα μιας θηριωδίας κατά των κληρικών; Ή μήπως προδότες, συνωμότες κατά του Έθνους, επικίνδυνοι για την Νέα Γαλλία, πόσω δε μάλλον εν καιρώ πολέμου; Αυτή η ερώτηση προφανώς δεν έχει εύκολη απάντηση. Ο Πάπας (προσπαθώντας να μας κάνει να τον θυμηθούμε) οσιοποιεί ως μάρτυρες της Πίστης τους δολοφονημένους του Σεπτέμβρη, ιερείς και μη. Άλλοι, βασιζόμενοι σε μαρτυρίες και άλλα τεκμήρια, υποστηρίζουν ότι οι φυλακισμένοι κληρικοί σκόπευαν να συνεργαστούν με τα ξένα στρατεύματα και να τα βοηθήσουν να διαλύσουν το νέο καθεστώς της Επανάστασης. Προδότες ή οσιομάρτυρες, ήταν πάντως από τα πρώτα θύματα του αποχριστιανισμού.
Το πιο εντατικό αυτό ρεύμα κατά του καθολικισμού και του κλήρου προσέφερε στον σύγχρονο άνθρωπο πολλά περισσότερα από όσα πιστεύει. Εκκοσμικεύτηκαν οι ληξιαρχικές πράξεις, δημιουργήθηκε πολιτικός όρκος, ενώ θεσπίστηκε το δικαίωμα στο διαζύγιο και η απαγόρευση απαίτησης επιπλέον προϋποθέσεων για την τέλεση του γάμου από όσες ρητά προσδιόριζε ο νόμος. Επετράπη, λοιπόν, ο γάμος των διαζευγμένων και ακόμα και των κληρικών (!).
Εκτός αυτών, όμως, που κατά γενική ομολογία θα θεωρούνταν θετικά ακόμα και σήμερα, πάρθηκαν και άλλα μέτρα τα οποία δεν κατάφεραν να βρουν την ίδια υποστήριξη. Τεράστιο μέρος του λαού, ιδίως της επαρχίας και ιδίως τα μη μορφωμένα στρώματα, δεν αισθάνονταν την ίδια καταπίεση από τον Κλήρο ή το ίδιο μίσος για τα δεινά της θρησκείας, συζητήσεις κατά βάση των διανοητών. Η Εκκλησία για αυτούς (τόσο με μία χωροταξική έννοια, όσο και με μία πιο αφηρημένη) πλαισίωνε την ζωή τους με τρόπο που δεν προέβλεψαν οι αστοί επαναστάτες.
Κάθε περιοχή, κάθε χωριό, κάθε βουνό και ποτάμι, κάθε γέφυρα και δρόμος, είχαν ένα όνομα που συνήθως συνδέονταν με κάποιον Άγιο ή έστω είχε κάποια σχέση με τον χριστιανισμό, και το οποίο δημιουργούσε μεγαλύτερο αίσθημα ανήκειν από την ταυτότητα του Γάλλου πολίτη. Όταν, λοιπόν, επιτροπές από τις μητροπόλεις ήρθαν και άλλαξαν όλα αυτά τα ονόματα, «έσβηναν» κατά μία έννοια την συνειδησιακή ταυτότητα των κατοίκων του. Το μέτρο όμως ήταν ανώφελο, όπως και να ΄χει. Ακόμα κι αν οι χωρικοί δέχονταν την αλλαγή στα χαρτιά, καμία σημασία δεν είχε για την καθημερινότητά τους. Το μέτρο ήταν –για να το θέσω καζαντζακικά– γραφιάδικο: γραφιάδες το επινόησαν, γραφιάδες το εφάρμοσαν, και γραφιάδες συγχύστηκαν· οι πολίτες δεν έδωσαν ιδιαίτερη σημασία.
Τα καμπαναριά και οι σταυροί ήταν, ωστόσο, ένα άλλο θέμα. Εκτός από αισθητικούς λόγους, οι καμπάνες ήταν χρήσιμες και πρακτικά: βοηθούσαν τους χωρικούς να πλοηγηθούν με την βοήθεια του ιδιαίτερου ήχου που η καθεμία δημιουργούσε, ξεχωρίζοντας το κάθε χωριό από τα γειτονικά του. Επίσης, λειτουργούσε ως συλλογικό ρολόι, σε μία περίοδο που δεν ήταν διαθέσιμα με φθηνό τίμημα. Με την καμπάνα οι άνθρωποι ξυπνούσαν, με την καμπάνα πήγαιναν για δουλειά, με την καμπάνα έτρωγαν, με την καμπάνα προσεύχονταν, με την καμπάνα κοιμόντουσαν, με την καμπάνα διαδίδονταν τα νέα, κοκ. Η δυσαρέσκεια, όπως μπορούμε να φανταστούμε, ήταν, λοιπόν, μεγάλη όταν ψηφίστηκε διάταγμα να αφαιρεθούν οι καμπάνες από κάθε καμπαναριό, να αποσπαστούν οι σταυροί (ακόμα και από τους τάφους), να παρθούν τα βαρύτιμα σκεύη και να εκποιηθεί η περιουσία των ναών, κι όλα αυτά λίγο πριν αποφασιστεί τελικά κάθε εκκλησία να σφραγιστεί επ’ αόριστον.
Όπως είπαμε, για μεγάλο μέρος του πληθυσμού όλη αυτή η διαδικασία απλώς του στερούσε χρήσιμα εργαλεία καθημερινότητας, την ομορφιά από τον τόπο του, την ταυτότητά του, τις συναθροίσεις με τους συγχωριανούς του, και ακόμα και την μεταφυσική ανάγκη του για επικοινωνία με κάτι ανώτερο. Δεν άργησαν, έτσι, να ακουστούν φωνές που ζητούσαν να ανοίξουν οι εκκλησίες έστω για τα Χριστούγεννα.
Ο αθεϊσμός ήταν μία στάση ξένη προς τον πληθυσμό και οι περισσότεροι είχαν φτάσει στα όριά τους. Κι αν ο καθολικισμός ήταν αντεπαναστατικός και ό,τι άλλο του έσυραν οι επαναστάτες, ήταν θέμα χρόνου να επινοηθούν νέες θρησκείες, για να καλύψουν το κενό που η αποκαθήλωση του χριστιανισμού δημιουργούσε στους απλούς πολίτες. Οι μεταφυσικές αναζητήσεις των αστών δεν ήταν για όλους· κάποιοι ήθελαν κάτι πιο άμεσο, πιο κατανοητό, πιο “λαϊκό”. Στο επόμενο και τελευταίο μέρος θα μελετήσουμε ακριβώς την προσπάθεια των ανθρώπων να επινοήσουν πολιτικές/ ορθολογικές/ φιλο-επαναστατικές θρησκείες, δύο εκ των οποίων ξεχωρίζουν: η Θρησκεία του Λόγου και η Λατρεία του Υπέρτατου Όντος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Αθανάσιος Γάλλος (2018),Το θρησκευτικό ζήτημα στην Γαλλική Επανάσταση, Αθήνα: Εκδόσεις: iwrite
- Lefebvre Georges (2012), Η Γαλλική Επανάσταση, Εκδόσεις: ΜΙΕΤ
- Bertaud Jean-Paul(1999), Η καθημερινή ζωή στην Γαλλία τον καιρό της Επανάστασης (1789-1795), Εκδόσεις: ΠΑΠΑΔΗΜΑΣ
