Της Αναστασίας Αποστολίδου,
«Ο άνθρωπος είναι το μόνο πλάσμα που αρνείται να είναι αυτό που είναι»
Α. Καμύ
Τα διαδικτυακά trends έχουν κατακλύσει, κατά την τελευταία δεκαετία, τις ψηφιακές οθόνες, παράγοντας σε καθημερινή βάση νέες τάσεις και πρότυπα, με απόρροια την όξυνση της υπερκαταναλωτικής νοοτροπίας και συμπεριφοράς παγκοσμίως. Μολαταύτα, η εμφανώς αρνητική επίδραση των trends στην οικονομία και την κοινωνία εγκυμονεί έναν ακόμη σημαντικό κίνδυνο: την ολιστική ισοπέδωση της ατομικής ταυτότητας, σε ένα ευρύτερο περιβάλλον κομφορμισμού.
Αναλυτικότερα, τα ΜΜΕ, όντας προπαγανδιστικά μέσα, ανέκαθεν δημιουργούσαν πρότυπα διαβίωσης και ομορφιάς, τα οποία, σε ένα βαθύτατα τοξικό πλαίσιο, περιθωριοποιούσαν συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες. Εντούτοις, την τελευταία πενταετία, μέσω της ανάδυσης νέων εφαρμογών (π.χ tiktok), η επιρροή των social media πραγματοποιείται με έναν υφέρποντα τρόπο, με τον διαρκή «βομβαρδισμό» από νέες διαδικτυακές μόδες, οι οποίες αφομοιώνονται, ενίοτε υποσυνείδητα, στην ταυτότητα του εκάστοτε ατόμου. Σαφέστερα, ο σύγχρονος τρόπος λειτουργίας των ψηφιακών μέσων επιτρέπει στον χρήστη την δυνατότητα να επηρεαστεί από τις προωθήσεις προϊόντων και συμπεριφορών, ενώ, παράλληλα, στερεί την έντονη αίσθηση της ρητής κριτικής προς τον ίδιο. Ως επακόλουθο, δίχως αυτό να γίνεται άμεσα αντιληπτό, προάγεται ακατάπαυστα το μοτίβο «του καινούργιου», «του διαφορετικού», κάτι που συνειρμικά συνιστά ακύρωση του παλιού, του ήδη υπάρχοντος. Η διαδικασία επιρροής κορυφώνεται, όταν το άτομο παύει να αντιλαμβάνεται το προωθούμενο υλικό, ως μια απλή διαφήμιση ή ένα αντικείμενο θαυμασμού και πόθου και προβαίνει στην αφομοίωσή του, σαν ένα αναπόσπαστο κομμάτι της προσωπικότητάς του.
Η ηδονή που προξενούν τα trends, ως φορείς μιας φαινομενικής καινοτομίας, συνοδεύεται από την ανάγκη συμπερίληψης σε ένα περιβάλλον κοινών συνηθειών, τρόπων και συμπεριφορών, που κατά κοινή ομολογία συνδέεται με την αποδοχή από τους συνομηλίκους. Έτσι, παραδείγματος χάριν, η ατομική αίσθηση του γούστου, που είναι αναμφίβολος εκφραστής της προσωπικότητας κάθε ανθρώπου, αντικαθίσταται από ένα ενιαίο για μια γενιά γούστο, επιφέροντας αλλοτρίωση και προδίδοντας μια ισχυρή κοινωνική παθογένεια. Φυσικά, είναι καίριο να επισημανθεί πως το φαινόμενο του μιμητισμού δεν αφορά μόνο στα υλικά αγαθά, αλλά εφαρμόζεται σε ένα γενικότερο πλαίσιο επιδερμικών συνηθειών. Σύμφωνα με τον στωικό φιλόσοφο Επίκτητο «Όρισε στον εαυτό σου έναν χαρακτήρα και έναν τρόπο ζωής που θα τον κρατάς είτε είσαι μόνος είτε με άλλους», αλλά και ο Ζαν Πωλ Σαρτρ εκφράζει ότι «Ίσως είναι αναπόφευκτο, ίσως είναι υποχρεωμένος να διαλέξει κανείς ανάμεσα στο να μην είναι απολύτως τίποτα και στο να υποκρίνεται αυτό που είναι».
Εντούτοις, κρίσιμο είναι το ερώτημα σχετικά με τα —δυσδιάκριτα– όρια ανάμεσα στην απλή αλληλεπίδραση και τον κομφορμισμό. Πιο αναλυτικά, εφόσον η προσωπικότητα ενός ανθρώπου συνιστά, ως επί το πλείστον, συνονθύλευμα εξωτερικών ερεθισμάτων, μπορεί να θεωρηθεί υγιής και γόνιμη η επίδραση των διαδικτυακών τάσεων στην ανακάλυψη του εαυτού; Ακόμη, ποιος και με ποιόν τρόπο δύναται να ορίσει την λεπτή γραμμή μεταξύ της ανθρώπινης «ανταλλαγής» στοιχείων και γνωρισμάτων και της επιβολής τοξικών προτύπων; Τα παραπάνω ερωτήματα δεν επιδέχονται μια αποκλειστική απάντηση, αλλά παραμένουν ανοιχτά για προβληματισμό, δεδομένου πως δεν υφίσταται μια παραδεδεγμένη αλήθεια σχετικά με αυτά. Μοναδικός, ίσως, παράγοντας διάκρισης μεταξύ της υγιούς και της τοξικής επιρροής αποτελεί η συστηματική παρατήρηση του εύρους της. Ειδικότερα, η ισορροπημένη, φυσιολογική επίδραση των προτύπων των κοινωνικών δικτύων σε μια ήδη διαμορφωμένη προσωπικότητα, που διατηρεί ακέραια ορισμένα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της όχι μόνο δεν αποτελεί ένδειξη αλλοτρίωσης, αλλά, αντιθέτως, είναι δείγμα υγιούς κοινωνικοποίησης και αλληλεπίδρασης. Στον αντίποδα, οι τάσεις ολοκληρωτικής απώλειας της παλαιότερης ταυτότητας και η αντικατάστασή της από επιφανειακές επιρροές, χωρίς ίχνος προσωπικού στίγματος, μαρτυρούν την προβληματική σχέση του ατόμου με την ασύδοτη δράση των social media.
«Κι αν δεν μπορείς να κάμεις την ζωή σου όπως την θέλεις,
τούτο προσπάθησε τουλάχιστον
όσο μπορείς: μην την εξευτελίζεις
μες στην πολλή συνάφεια του κόσμου,
μες στες πολλές κινήσεις κι ομιλίες.
Μην την εξευτελίζεις πηαίνοντάς την,
γυρίζοντας συχνά κι εκθέτοντάς την
στων σχέσεων και των συναναστροφών
την καθημερινήν ανοησία,
ώσπου να γίνει σα μια ξένη φορτική.»
Κ. Π. Καβάφης
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Κωνσταντίνος Π. Καβάφης, Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα, greek-language.gr, διαθέσιμο εδώ
- Identity Development and TikTok Microtrends, fashionispsychology.com, διαθέσιμο εδώ
