Της Αλεξίας Κυριαζοπούλου,
Το Σχέδιο Venona αποτελεί ένα από τα πιο μυστικά και πολύπλοκα προγράμματα αποκρυπτογράφησης στην ιστορία. Σχεδιάστηκε και λειτούργησε με σκοπό την αποκάλυψη των σοβιετικών κατασκοπευτικών δραστηριοτήτων στις Ηνωμένες Πολιτείες και το Ηνωμένο Βασίλειο, κατά τη διάρκεια και μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αν και οι λεπτομέρειες του Σχεδίου Venona έμειναν άγνωστες στο ευρύ κοινό μέχρι τη δεκαετία του 1990, η συμβολή του στον Ψυχρό Πόλεμο, τόσο σε επίπεδο μυστικών υπηρεσιών όσο και στη διαμόρφωση των πολιτικών σχέσεων μεταξύ των υπερδυνάμεων, υπήρξε καθοριστική. Η ιστορία του Σχεδίου Venona ξεκίνησε την 1η Φεβρουαρίου 1943, από την Gene Grabeel, μια Αμερικανή μαθηματικό και κρυπτοαναλυτή, υπό τις διαταγές του συνταγματάρχη Carter W. Clarke, αρχηγού του ειδικού κλάδου της στρατιωτικής υπηρεσίας πληροφοριών. Οι Ηνωμένες Πολιτείες ανησυχούσαν για τη σοβιετική δραστηριότητα, εν μέσω της συμμαχίας τους με τη Σοβιετική Ένωση, κατά του Άξονα στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Παρά την προσωρινή συνεργασία, οι ΗΠΑ είχαν ισχυρές υποψίες για τις προθέσεις του Ιωσήφ Στάλιν και για το κατά πόσο οι Σοβιετικοί προετοίμαζαν κατασκοπευτικές δραστηριότητες στο έδαφος των συμμάχων τους. Σ’ αυτό το πλαίσιο, το Σχέδιο Venona αναπτύχθηκε ως μυστικό πρόγραμμα αποκρυπτογράφησης κωδικοποιημένων τηλεγραφημάτων της σοβιετικής κυβέρνησης, που στέλνονταν από τις σοβιετικές πρεσβείες και τα προξενεία στις ΗΠΑ και άλλες δυτικές χώρες προς τη Μόσχα.
Ο βασικός στόχος του προγράμματος ήταν η αποκάλυψη σοβιετικών κατασκόπων, οι οποίοι είχαν διεισδύσει σε στρατηγικές θέσεις, κυρίως σε κυβερνητικούς οργανισμούς των ΗΠΑ, όπως τα πυρηνικά προγράμματα, αλλά και στον στρατό. Ήδη κατά τη διάρκεια του πολέμου, η αναπτυσσόμενη τεχνολογία πυρηνικών όπλων ήταν μία από τις βασικές ανησυχίες των Ηνωμένων Πολιτειών. Υπήρχαν φόβοι ότι οι Σοβιετικοί προσπαθούσαν να κλέψουν μυστικά του πυρηνικού προγράμματος των ΗΠΑ, ιδιαίτερα το σχέδιο Μανχάταν. Το Σχέδιο Venona στηρίχθηκε στην αποκρυπτογράφηση των κωδικοποιημένων σοβιετικών τηλεγραφημάτων, που ήταν γνωστά ως «πληκτρολογίου μίας χρήσης» (one-time pads). Πρόκειται για μία από τις πιο ισχυρές μορφές κρυπτογράφησης, όπου το κλειδί κρυπτογράφησης χρησιμοποιείται μόνο μία φορά και στη συνέχεια, καταστρέφεται. Αν εφαρμοστεί σωστά, αυτό το σύστημα θεωρείται άθραυστο.
Ωστόσο, ένα σοβαρό λάθος από τη σοβιετική πλευρά, το οποίο αφορούσε την επαναχρησιμοποίηση ορισμένων κλειδιών, άνοιξε την πόρτα για τις ΗΠΑ να επιχειρήσουν αποκρυπτογράφηση των μηνυμάτων. Ο Αμερικανός Ασσυριολόγος, Richard Hallock, ο οποίος εργαζόταν στον τομέα αποκρυπτογράφησης εμπορικών σοβιετικών μηνυμάτων, ήταν ο πρώτος, που αντιλήφθηκε ότι οι σοβιετικοί επαναχρησιμοποιούσαν παλαιότερους κώδικες. Ο Hallock και οι συνάδελφοί του, μεταξύ των οποίων ήταν η Αμερικανίδα μαθηματικός και κρυπτογράφος, Genevieve Marie Grotjan Feinstein, απέκτησαν πρόσβαση σε μεγάλο όγκο πληροφοριών, ανακαλύπτοντας πως σοβιετικοί κατάσκοποι εργάζονταν στην Ουάσιγκτον στο Υπουργείο Εξωτερικών, το Υπουργείο Οικονομικών, το Γραφείο Στρατιωτικών Υπηρεσιών, ακόμη και στον Λευκό Οίκο. Με τη βοήθεια μαθηματικών και ειδικών στην κρυπτογράφηση, η αμερικανική Υπηρεσία Στρατιωτικών Πληροφοριών (Signal Intelligence Service) και αργότερα, η Εθνική Υπηρεσία Ασφαλείας (NSA) άρχισαν να καταλαβαίνουν τα κωδικοποιημένα μηνύματα. Ένας από τους κορυφαίους αναλυτές στο Arlington Hall (κτήριο της υπηρεσίας πληροφοριών) το 1946, όταν μεταφραζόταν μία σταθερή ροή αρχείων Venona, ήταν ο Meredith Gardner, πρώην καθηγητής ξένων γλωσσών στο Πανεπιστήμιο του Akron του Οχάιο. Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, είχε εργαστεί στην Υπηρεσία Ασφαλείας του Στρατού, επικεντρωμένος στα γερμανικά και ιαπωνικά προβλήματα. Μετά τον πόλεμο εντάχθηκε στην ομάδα της Venona και πέρασε τα επόμενα 27 χρόνια σπάζοντας σοβιετικούς κώδικες. Ο Gardner ήταν σε θέση να αποκρυπτογραφήσει μηνύματα, τα οποία στέλνονταν μεταξύ των κεντρικών γραφείων της επιτροπής για την κρατική ασφάλεια (KGB) στη Μόσχα και του σοβιετικού προξενείου στη Νέα Υόρκη. Μεταξύ των σημαντικών πληροφοριών, που έμαθε ο Gardner, ήταν ότι η KGB είχε κατασκόπους, οι οποίοι δρούσαν στη Λατινική Αμερική και ότι είχε πολλές συζητήσεις για τις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ το 1944. Από το 1947 έως το 1952, οι αναλυτές του Arlington Hall αποκρυπτογραφούσαν τις υποκλοπές επικοινωνιών της KGB μεταξύ της Σοβιετικής Ένωσης και των Ηνωμένων Πολιτειών.
Η διαδικασία ήταν εξαιρετικά χρονοβόρα και οι αναλύσεις διήρκεσαν δεκαετίες. Κάθε μικρό κομμάτι πληροφορίας έπρεπε να συνδυαστεί μ’ άλλα, προσφέροντας σταδιακά μια καθαρότερη εικόνα των σοβιετικών δικτύων κατασκοπείας. Η ανάλυση των τηλεγραφημάτων αποκάλυψε πολλά από τα ψευδώνυμα, τα οποία χρησιμοποιούνταν από τους σοβιετικούς πράκτορες. Επομένως, μπορούσε να γίνει διασταύρωση με τις δραστηριότητες και τα στοιχεία ατόμων στις ΗΠΑ. Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1940 και κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1950, το Σχέδιο Venona είχε προσφέρει ανεκτίμητα στοιχεία για τη σοβιετική κατασκοπεία. Η πιο διάσημη υπόθεση, η οποία αποκαλύφθηκε μέσω του Venona, ήταν αυτή των Julius και Ethel Rosenberg, δύο Αμερικανών, που κατηγορήθηκαν για κατασκοπεία υπέρ της Σοβιετικής Ένωσης και την παράδοση πληροφοριών σχετικά με το αμερικανικό πυρηνικό πρόγραμμα. Τα στοιχεία από τα αποκρυπτογραφημένα τηλεγραφήματα έδειξαν ότι ο Julius Rosenberg συμμετείχε σε σοβιετικό δίκτυο κατασκοπείας, γεγονός που οδήγησε στη σύλληψη και τελικά, στην εκτέλεσή του το 1953. Η συμμετοχή της Ethel ήταν αμφίβολη, αλλά καταδικάστηκε και αυτή.
Επιπλέον, το Venona αποκάλυψε άλλους σοβιετικούς κατασκόπους, οι οποίοι εργάζονταν σε καίριες θέσεις στην αμερικανική κυβέρνηση. Ένα από τα πιο γνωστά ονόματα ήταν αυτό του Alger Hiss, ενός ανώτερου αξιωματούχου στο Υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ, ο οποίος κατηγορήθηκε ότι ήταν σοβιετικός κατάσκοπος. Αν και ο Hiss αρνήθηκε τις κατηγορίες, η υπόθεσή του έγινε μία από τις πιο προβεβλημένες της εποχής και βοήθησε στην ανάπτυξη του αντικομουνιστικού κύματος στις ΗΠΑ. Άλλες αποκαλύψεις περιλάμβαναν το έργο σοβιετικών κατασκόπων, που είχαν διεισδύσει στο σχέδιο Μανχάταν και άλλες στρατηγικές θέσεις, όπως στην Υπηρεσία Στρατηγικών Υπηρεσιών (OSS), τον προκάτοχο της CIA, κτλ. Η αποκάλυψη αυτών των δικτύων κατασκοπείας βοήθησε τις ΗΠΑ να κατανοήσουν τον βαθμό της σοβιετικής διείσδυσης, καθώς και την τεράστια κλίμακα των σοβιετικών κατασκοπευτικών επιχειρήσεων σ’ ολόκληρο τον δυτικό κόσμο.
Παρά τη σπουδαιότητα των αποκαλύψεων, το Σχέδιο Venona παρέμεινε αυστηρά μυστικό για δεκαετίες. Οι αποδείξεις, οι οποίες προέρχονταν από την αποκρυπτογράφηση των σοβιετικών τηλεγραφημάτων, δεν χρησιμοποιούνταν ευρέως στα δικαστήρια, καθώς οι αμερικανικές αρχές φοβούνταν ότι η δημοσιοποίηση του Venona θα αποκάλυπτε τις ικανότητες αποκρυπτογράφησης των ΗΠΑ και θα επέτρεπε στη Σοβιετική Ένωση να αλλάξει τις κωδικοποιήσεις της. Η ύπαρξη του προγράμματος αποκαλύφθηκε στη Σοβιετική Ένωση, γύρω στο 1945, από τον κρυπτολόγο αναλυτή Bill Weisband, πράκτορα της NKVD (Επιτροπή Εσωτερικών Υποθέσεων). Επίσης, η αποκάλυψη του Venona συνέβαλε στη διάδοση της αντικομμουνιστικής «υστερίας», η οποία σάρωσε τις ΗΠΑ, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1950, ιδιαίτερα με την άνοδο του γερουσιαστή Joseph McCarthy. Ο McCarthy και οι υποστηρικτές του χρησιμοποίησαν τις αποκαλύψεις περί σοβιετικής διείσδυσης, ως βάση για να κατηγορήσουν χιλιάδες Αμερικανούς για πιθανή συνεργασία με τον κομμουνισμό, οδηγώντας στη γνωστή περίοδο του Μακαρθισμού, με μαζικές διώξεις και κατηγορίες χωρίς επαρκή αποδεικτικά στοιχεία. Η πολιτική πίεση και οι ανακρίσεις της περιόδου δημιούργησαν μια ατμόσφαιρα φόβου και δυσπιστίας στην αμερικανική κοινωνία, με πολλούς αθώους ανθρώπους να κατηγορούνται ως προδότες χωρίς δικαίωμα υπεράσπισης. Αν και οι αποκαλύψεις του Venona ήταν σημαντικές, χρησιμοποιήθηκαν σε μεγάλο βαθμό ως εργαλείο πολιτικής χειραγώγησης, κατά τη διάρκεια αυτής της ταραγμένης εποχής.
Το 1995 —πάνω από πενήντα χρόνια μετά την έναρξή του— το Σχέδιο Venona αποχαρακτηρίστηκε και δημοσιοποιήθηκε από την Εθνική Υπηρεσία Ασφαλείας (NSA), προκαλώντας διεθνές ενδιαφέρον και δίνοντας φως σε πολλές αμφιλεγόμενες υποθέσεις της Ψυχροπολεμικής περιόδου. Οι αποκαλύψεις του Venona οδήγησαν σε μια επανεξέταση πολλών ιστορικών γεγονότων, όπως της υπόθεσης των Rosenberg και του Alger Hiss, και προκάλεσαν νέες συζητήσεις για τη φύση της σοβιετικής κατασκοπείας και του αντικομουνιστικού κινήματος στις ΗΠΑ.
Η ιστορική σημασία του Venona έγκειται, κυρίως, στο γεγονός ότι επιβεβαίωσε τη σοβαρότητα της σοβιετικής κατασκοπείας στη Δύση και έδειξε την επιτυχία των μυστικών υπηρεσιών των ΗΠΑ στην καταπολέμηση αυτών των δραστηριοτήτων. Ωστόσο, η δημοσιοποίηση του προγράμματος έδειξε και τις εσωτερικές πολιτικές συγκρούσεις, οι οποίες προέκυψαν λόγω της χρήσης τέτοιων πληροφοριών, με σημαντικές επιπτώσεις στις ζωές ανθρώπων, οι οποίοι, ενδεχομένως, δεν είχαν καμία σχέση με κατασκοπευτικές δραστηριότητες. Το Σχέδιο Venona αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά και πολύπλοκα κεφάλαια της ιστορίας της κατασκοπείας στον 20ό αιώνα. Αν και παρέμεινε μυστικό για δεκαετίες, η αποκάλυψή του σχεδίου έριξε φως σε μια εποχή έντασης και υποψίας, όπου οι υπερδυνάμεις συγκρούονταν όχι μόνο σε ανοιχτά πεδία μάχης, αλλά και στο σκοτεινό πεδίο των μυστικών πληροφοριών.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Venona: Soviet Espionage and The American Response, 1939–1957—Selected Documents and Messages, cia.gov, διαθέσιμο εδώ.
-
VENONA AND THE COLD WAR, archive.nytimes.com, διαθέσιμο εδώ.
- The Venona Story, defence.gov, διαθέσιμο εδώ.
