Του Αργύρη Χατζηδιάκου,
Ο Baruch Spinoza αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους ρασιοναλιστές φιλόσοφους της νεότερης φιλοσοφίας και όχι μόνο. Γεννήθηκε στο Άμστερνταμ της Ολλανδίας το 1632 και απεβίωσε τον 1677, στη Χάγη. Τα σημαντικότερα έργα του ήταν η «Ηθική» και η «Θεολογικό-πολιτική Πραγματεία», τα οποία έθεσαν τα θεμέλια για τον Διαφωτισμό του 18ου αιώνα και την σύγχρονη μελέτη και κριτική της Αγίας Γραφής. Το αριστουργηματικό του έργο «Ηθική», του χάρισε την αναγνώριση ως ενός από τους σημαντικότερους διανοητές της Δυτικής Φιλοσοφίας. Έθεσε το τέλος σε πολλές μεσαιωνικές αντιλήψεις της φιλοσοφίας, οι οποίες στράφηκαν προς τον εαυτό τους και καταστράφηκαν. Ο Spinoza, εκτός των άλλων, επηρέασε πολλούς φιλοσόφους, όπως τον Friedrich Nietzsche, τον Arthur Schopenhauer, τον Ludwig Wittgenstein και φυσικά τον μεγάλο Γερμανό Ιδεαλιστή φιλόσοφο, GWF Hegel.
«Ή είσαι Σπινοζικός ή δεν είσαι καθόλου φιλόσοφος»
G W F Hegel
Αυτό το άρθρο θα εξετάσει την οντολογία του φιλοσόφου στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου «Ηθική» με όνομα «Περί του Θεού». Ο Spinoza εισάγει μια ριζοσπαστική ιδέα για τον Θεό, που έχει ως σκοπό την πνευματική απελευθέρωση του ανθρώπου από τα δεσμά της δεισιδαιμονίας, του φανατισμού και των δογμάτων. Ο Θεός του μεγάλου ρασιοναλιστή φιλοσόφου δεν είναι ένας μακρινός, υπερφυσικός κριτής, αλλά μια δύναμη που είναι παρούσα παντού. Στόχος του Spinoza είναι να απελευθερώσει τη ψυχή και την σκέψη του ανθρώπου, με σκοπό να κατανοήσει τη φύση και την θέση του στον κόσμο δίχως τα δεσμά προκαταλήψεων και δογμάτων.
Η ιδέα του Θεού στην «Ηθική» δεν είναι ανθρωπομορφική. Ο Σπινοζικός Θεός σχετίζεται με μια άπειρη, αιώνια και ανεξάντλητη δύναμη δημιουργίας της Φύσης, ονόματι «Φύουσα Φύση» ή στα λατινικά, “natura naturans”. Όπως αναφέρεται και στο έργο του, αυτή η «δύναμη» είναι αυταίτια, δηλαδή η ίδια της η ουσία ενέχει την ύπαρξη. «Με τον όρο αυταίτιο εννοώ αυτό που η ουσία του ενέχει την ύπαρξη, ήτοι αυτό που η φύση του δεν μπορεί να συλληφθεί παρά ως υπάρχουσα» (Ηθική, σελ.79 1ος ορισμός»). Ο Σπινοζικός Θεός είναι η αιτία του ίδιου του εαυτού (“causa sui”), δεν έχει δηλαδή την ανάγκη κάποιας εξωτερικής αιτίας για να υπάρχει. Η φύση του Θεού είναι τέτοια που εμπεριέχει όλα τα αναγκαία στοιχεία και χαρακτηριστικά της ύπαρξης, και γι’ αυτό τον λόγο είναι η αιτία όλων των πραγμάτων που υπάρχουν. Αυτή η δημιουργική δύναμη μπορεί να συλληφθεί χωρίς να διαχωρίζεται από τα άπειρα πεπερασμένα προϊόντα της, την ονομαζόμενη φυόμενη φύση (“natura naturata”), που είναι αδύνατο να συλληφθεί χωρίς την φύουσα φύση, χωρίς δηλαδή αυτού που ονομάζει ο Spinoza «Θεό». Με λίγα λόγια, ο Θεός ή Φύση είναι την ίδια στιγμή και η αιτία της δημιουργίας του εαυτού της αλλά και η αιτία της δημιουργίας όλων των πραγμάτων.
Ο φιλόσοφος θεωρεί ότι ο Θεός είναι ταυτόσημος με την Φύση. Αυτό σημαίνει πως και οι δύο αυτές έννοιες δεν είναι ξεχωριστές οντότητες, αλλά μια ενιαία πραγματικότητα. Η φύουσα φύση (“natura naturans”) αποτελεί την ενεργή δημιουργική αρχή που γεννά όλα όσα υπάρχουν. Είναι το θεμέλιο που παράγει συνεχώς όλη την πραγματικότητα, μια άπειρη πηγή που δεν σταματά ποτέ να δημιουργεί και από την οποία πηγάζουν όλα, με μια μορφή αναγκαιότητας. Αυτή είναι η ίδια η ουσία του θεού σύμφωνα με τον Spinoza. Από την άλλη, εντός της φύουσας φύσης, περιέχεται και η φυόμενη φύση που αποτελεί όλα τα δημιουργημένα πράγματα, όλα όσα βλέπει το άτομο γύρω του, τα υλικά αντικείμενα, οι άνθρωποι, τα ζώα ακόμη και οι ίδιες του οι σκέψεις. Είναι οι εκδηλώσεις ή «τροπές» της θεϊκής δύναμης που ρέει μέσα στον κόσμο, δηλαδή τα τελικά προϊόντα αυτή της δημιουργικής δύναμης που ορίζεται από απειρία.
Ο Spinoza περιγράφει τη σχέση ανάμεσα στη φύουσα και τη φυόμενη φύση ως μια συνεχόμενη εντύλιξη και εκτύλιξη. Η Φύση, ως θεϊκή δύναμη, εμπεριέχει μέσα της όλα τα πράγματα. Οτιδήποτε γύρω από τον άνθρωπο είναι εν Θεώ και αποτελεί μέρος του. Δεν είναι ανεξάρτητο από την ουσία του Θεού. Η θεϊκή ουσία εκφράζεται και εκτυλίσσεται σε οτιδήποτε και σε κάθε τι που υπάρχει. Με άλλα λόγια, κάθε τι που βλέπει ο άνθρωπος στον κόσμο αποτελεί μια έκφραση του θεού. Δεν είναι δηλαδή κάτι ξεχωριστό από τα δημιουργήματά του, αλλά τρόποι με τους οποίους εκδηλώνεται και εκφράζεται η ουσία του.
Αντίθετα με την παραδοσιακή αντίληψη του Θεού, ως ενός προσώπου που μπορεί να ανταμείψει ή να τιμωρήσει, ο Σπινοζικός Θεός είναι μη ανθρωπομορφικός, απρόσωπος και αδιάφορος προς τα ανθρώπινα πάθη. Ο Spinoza απορρίπτει και ασκεί κριτική στην ιδέα ότι ο Θεός έχει επιθυμίες, συναισθήματα ή προτιμήσεις. Δεν τιμωρεί, ούτε επεμβαίνει στον κόσμο αλλά αποτελεί ο ίδιος την ίδια την τάξη του σύμπαντος και των φυσικών νόμων. Με μια φράση ο Σπινοζικός Θεός ταυτίζεται με το Σύμπαν.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Σπινόζα Ηθική, Μετάφραση Ευάγγελος Βανταράκης, Εισαγωγή Βασιλική Γρηγοροπούλου, Εκδόσεις Εκκρεμές, Αθήνα, 2009.
- Εισαγωγή στην φιλοσοφία του Σπινόζα, Γουδέλη Κυριακή, Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγράμματα και Βοηθήματα, Αθήνα, 2015.
- Σπινόζα και Σπινοζισμός Pierre-Francois Moreau, Επιστημονική επιμέλεια Δημήτρης Ι. Αθανασάκης, Εκδόσεις Ι. Σιδέρη, Αθήνα, 2019.
