Της Ράνιας Μουστάκα,
Τα τραγούδια είναι ένας ζωντανός καθρέφτης της εποχής τους. Με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο, μεταφέρουν τις τάσεις, τις στάσεις, τις αντιλήψεις και τα στερεότυπα που διαμορφώνουν τις αξίες μιας κοινωνίας. Όταν ο θάνατος μιας γυναίκας μετατρέπεται σε λαϊκό τραγούδι, πρέπει να αναρωτηθούμε για το πώς διαμορφώνεται η συλλογική μας συνείδηση, πώς οι φρικτές πράξεις εξωραΐζονται και, εν τέλει, πώς διαχέεται η κουλτούρα της έμφυλης βίας, που ενσωματώνεται στο αφήγημα μιας «τιμής». Το τραγούδι «Τα Νέα της Αλεξάνδρας» του 1961 είναι ένα κραυγαλέο παράδειγμα αυτού του φαινομένου, όπου η γυναικοκτονία γίνεται ρεφρέν και η βία εναντίον της μετατρέπεται σε στίχο που εκφράζει μια τυπική ηθική τιμωρία.
Στην περίπτωση του τραγουδιού αυτού, αποτυπώνεται με τον πιο θλιβερό και εύγλωττο τρόπο η απαξίωση της γυναικείας ζωής σε μια πατριαρχική κοινωνία, όπου οι έννοιες της τιμής και της οικογενειακής τάξης προστάτευαν τον θύτη, ενώ το θύμα βαφτιζόταν ένοχο. Το τραγούδι, το οποίο ακόμη αντηχεί στα ρεμπέτικα καφενεία, αποτελεί μνημείο της γυναικοκτονίας που παρουσιάστηκε ως «έγκλημα τιμής», λεκιάζοντας την μνήμη της Αλεξάνδρας, η οποία θυσιάστηκε στο βωμό μιας βαθιά σεξιστικής κοινωνικής τάξης πραγμάτων, όπου η γυναίκα κρίνεται και καταδικάζεται για τη συμπεριφορά της, μέσα από το πρίσμα του ανδρικού ελέγχου και της κοινωνικής κριτικής. Αποτελεί ένα χαρακτηριστικό δείγμα των απόψεων που κυριαρχούσαν εκείνη την εποχή, και αναδεικνύει το πώς ο έλεγχος της γυναικείας συμπεριφοράς δεν ήταν απλώς προσωπική υπόθεση, αλλά συλλογική κοινωνική πρακτική.
Αναλυτικότερα, αυτό το εμβληματικό κομμάτι φαίνεται να διηγείται μεν μια πραγματική ιστορία, αλλά εντέχνως να μη λέει την πραγματική ιστορία. Το τραγούδι κυκλοφόρησε το 1961 με τη φωνή του Βαγγέλη Περπινιάδη και αμέσως έγινε ανάρπαστο. Σύμφωνα με τους στίχους, που αποδίδονται στον Κώστα Γιαννίδη, η Αλεξάνδρα είναι μια γυναίκα αμφίβολης ηθικής ή τουλάχιστον έτσι παρουσιάζεται. Στους στίχους του μεταφέρεται η υπόσχεση κάποιου στον Βαγγέλη ότι θα την τιμωρήσει για την ανήθικη συμπεριφορά της («στο ορκίζομαι Βαγγέλη μου —Βαγγέλη να σε θάψω— Αυτή θα την εκδικηθώ— Αυτή θα την εκάψω»). Και επειδή το τραγούδι μιλάει από την πλευρά του θύτη, αυτό που ξέραμε ήταν ότι η «άτακτη» νεαρή έβλεπε άντρες («Αυτά λοιπόν τα νέα της Αλεξάνδρας — που μου’λεγε δεν ξέρει τι θα πει άντρας»), παρά το γεγονός ότι ήταν αρραβωνιασμένη, και έτσι η οικογένεια της αποφάσισε να αποκαταστήσει την χαμένη τιμή της.
Κι όμως, κάπως η μνήμη αντιστέκεται… και έρχεται στο φως η πραγματική ιστορία της Αλεξάνδρας, ακόμη και αν χρειάστηκαν πολλά χρόνια για να αποκατασταθεί. Η Αλεξάνδρα, 21 ετών από τη Μάνη, ζούσε στο Αιγάλεω, φιλοξενούμενη από συγγενείς, Εργαζόταν ως οικονόμος στο σπίτι τους. Αν και ήταν αρραβωνιασμένη με έναν ναυτικό, ο θείος της, άρχισε να την παρενοχλεί επανειλημμένα, επιδιώκοντας να την κακοποιήσει. Όταν η Αλεξάνδρα αντιστάθηκε σθεναρά στις παρενοχλήσεις του, ο θείος της, ένα κυριακάτικο πρωινό, την εκτέλεσε εν ψυχρώ με κυνηγετικό όπλο, ενώ εκείνη κοιμόταν δίπλα στα παιδιά του. Ο θύτης ισχυρίστηκε ενώπιον των αρχών ότι το έγκλημα ήταν πράξη «τιμής», επικαλούμενος ψευδώς πως η Αλεξάνδρα ήταν «διεφθαρμένη» και διατηρούσε σχέσεις με άλλους άνδρες, γεγονός που, κατά τον ίδιο, προκάλεσε τη διάλυση του αρραβώνα της. Παρά τα λεγόμενα του δράστη, ο σύντροφος της Αλεξάνδρας αρνήθηκε κατηγορηματικά τέτοιες κατηγορίες και υποστήριξε την ηθική της ακεραιότητα.
Το τραγούδι «Τα νέα της Αλεξάνδρας», από την πρώτη στιγμή που άγγιξε τις νότες, έφερε στην επιφάνεια ένα σκοτεινό κεφάλαιο της ελληνικής κοινωνίας, όπου ο λεγόμενος «κώδικας τιμής» δέσποζε πάνω από τη ζωή και την αξιοπρέπεια των γυναικών. Η εποχή του τραγουδιού, οι αρχές της δεκαετίας του ’60, δεν ήταν τίποτα άλλο παρά μια αντανάκλαση του παρελθόντος της πατριαρχικής δομής, που ήθελε τις γυναίκες υποταγμένες, υποχρεωμένες να φέρουν τη «τιμή» της οικογένειας, είτε το ήθελαν είτε όχι.
Ας πάρουμε μια ανάσα και ας βυθιστούμε λίγο πιο βαθιά στην ιστορία. Στη δεκαετία του ’60, η ελληνική κοινωνία ακολουθούσε πιστά την παράδοση των «εγκλημάτων τιμής». Το ποινικό σύστημα συχνά επέτρεπε στους άντρες να δικαιολογούν τη βία, ακόμη και τον φόνο, σε βάρος των γυναικών με την επίκληση της «προστασίας της τιμής». Αυτή η νοοτροπία υπαγορευόταν από την ελληνορθόδοξη παράδοση και το εθιμικό δίκαιο, που ήθελε τις γυναίκες υπό τη σκέπη των ανδρών, σαν περιουσιακά τους στοιχεία.
Και εδώ έχουμε την Αλεξάνδρα. Μια νέα γυναίκα που έγινε το θύμα αυτής της βάρβαρης και αναχρονιστικής πραγματικότητας. Η ιστορία της δεν είναι μεμονωμένη· είναι η ιστορία χιλιάδων γυναικών που αναγκάστηκαν να υποταχθούν σε καταπιεστικά ήθη. Η Αλεξάνδρα έγινε ένα ακόμη όνομα σε μια μακάβρια λίστα «εκτελεσμένων για λόγους τιμής», που σκοπό είχε να διατηρήσει την πατριαρχική αίσθηση τάξης, δηλαδή την απόλυτη κυριαρχία του άνδρα πάνω στη γυναίκα.
Η πράξη του θείου της παρουσιάστηκε ως «εκδίκηση για την ατιμία» που, υποτίθεται, έφερε η Αλεξάνδρα στην οικογένεια, και το τραγούδι που προέκυψε από αυτή την ιστορία δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα ξέπλυμα της γυναικοκτονίας. Ας το πούμε έξω από τα δόντια: ο άνδρας αυτός όχι μόνο διέπραξε έναν άγριο φόνο, αλλά φρόντισε να λερώσει τη μνήμη της ανιψιάς του. Κατασκεύασε μια αφήγηση για να δικαιολογήσει τη δολοφονία, δίνοντας τη δική του εκδοχή της ιστορίας της, με έναν τρόπο που ακόμη και η ίδια η κοινωνία της εποχής μπορούσε να καταναλώσει και να συγχωρήσει.
Στο τραγούδι, οι στίχοι μεταφέρουν την αφήγηση του θύτη, όχι του θύματος. Η Αλεξάνδρα κατηγορείται πως είχε «ξεφύγει από την ηθική», ότι αψήφησε τον κώδικα των αξιών που της επιβλήθηκε. Αυτή η κατηγορία αντηχεί τις ίδιες τις αφηγήσεις της περιόδου, κατά τις οποίες οι γυναίκες εξισώνονταν με αντικείμενα που έπρεπε να τιθασευτούν, και η παραμικρή τους ελευθερία ερμηνευόταν ως απειλή για την κοινωνική τάξη. Η Αλεξάνδρα, όπως και τόσες άλλες γυναίκες της εποχής της, υπήρξε θύμα της καταπίεσης που απέρρεε από το ασφυκτικό περιβάλλον της, όπου η γυναίκα έπρεπε να υπηρετεί τη «σπιτική ευταξία», χωρίς ποτέ να έχει φωνή για τη δική της ζωή.
Όμως, πριν σπεύσουμε να αναστενάξουμε με ανακούφιση για το πόσο έχουμε προοδεύσει σήμερα, ας ρίξουμε μια ματιά γύρω μας. Ας αναρωτηθούμε: έχουμε πραγματικά ξεπεράσει αυτό το δηλητήριο της πατριαρχίας; Ή μήπως, αν και με διαφορετικές λέξεις, οι ίδιες αντιλήψεις εξακολουθούν να ριζώνουν στα βαθύτερα στρώματα της κοινωνίας μας;
Η αλήθεια είναι πως τα «εγκλήματα τιμής» μπορεί να μην αναγνωρίζονται επίσημα, όμως η κουλτούρα που τα υπαγόρευε δεν έχει σβήσει. Οι γυναικοκτονίες παραμένουν στην ημερήσια διάταξη, και η επίκληση της «τιμής» ή της «ατίμωσης» παίρνει άλλες μορφές, πιο καλυμμένες, όπως αυτές του «οικογενειακού δράματος» ή της «ατυχούς στιγμής». Σήμερα, ο βιασμός και η κακοποίηση συχνά υπονοούνται ως συνέπειες του τρόπου ζωής ή των επιλογών των γυναικών. Η ερώτηση «τι φορούσε;» ή «πού ήταν εκείνη την ώρα;» είναι οι σύγχρονες παραλλαγές της παλιάς κατηγορίας περί ατιμίας. Μην ξεχνάμε πως η γυναίκα που αμφισβητεί την πατριαρχία συνεχίζει να θεωρείται «επικίνδυνη» και συχνά «άξια τιμωρίας», σε μια κοινωνία που ακόμη δεν έχει απελευθερωθεί από τις δεσμεύσεις του παρελθόντος. Η κοινωνία μας εξακολουθεί να επενδύει στη ρομαντικοποίηση της βίας κατά των γυναικών. Την αποκρύπτει πίσω από τραγούδια, πίσω από παραδόσεις και «πολιτιστικά» γεγονότα, με τρόπο που την καθιστά αόρατη, αν όχι αποδεκτή.
Είναι καιρός να παραδεχτούμε πως η εποχή της Αλεξάνδρας μπορεί να έχει περάσει, αλλά το πνεύμα της επιβιώνει, και εμείς το αφήνουμε να αναπνέει κάτω από διαφορετικά προσωπεία. Κάθε φορά που μια γυναίκα σιωπά, κάθε φορά που μια κοινωνία αναζητά τρόπους να δικαιολογήσει τη βία κατά των γυναικών, επαναλαμβάνεται το ίδιο έγκλημα. Δεσμευμένοι από ένα παρελθόν που αρνείται να φύγει, είμαστε συνυπεύθυνοι για κάθε Αλεξάνδρα που χάνεται στη σιωπή της κοινωνικής τιμής.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- “Τα νέα της Αλεξάνδρας”: Η γυναικοκτονία που παρουσιάστηκε ως έγκλημα τιμής (Βίντεο), Parapolitika.gr, διαθέσιμο εδώ
- Τα νέα της Αλέξανδρας, The Press Project, διαθέσιμο εδώ
- Τα Νεα Της Αλεξανδρας – Βαγγελης Περπινιαδης, Youtube.com, διαθέσιμο εδώ
- Η γυναικοκτονία που παρουσιάστηκε ως έγκλημα τιμής και έγινε τραγούδι. Τους στίχους έγραψε ο δράστης για να “λερώσει” το θύμα …, Η μηχανή του χρόνου, διαθέσιμο εδώ
