Της Μάρας Βιτσαξάκη,
Στο συγκεκριμένο άρθρο η θεματική που αναλυθεί είναι το έγκλημα, όχι όμως από ποινική κι εν γένει νομική σκοπιά, αλλά από κοινωνική και φιλοσοφική. Προσωπικά, θεωρώ την εγκληματικότητα φαινόμενο άξιο σοβαρής μελέτης, καθώς συχνά υποκρύπτει τις επικρατούσες συνθήκες μιας κοινωνίας, αλλά ακόμη δύναται να γίνει αντικείμενο που ενδεχομένως με τη σωστή κατεύθυνση και ανάλυση να είναι ικανό να καταδείξει την πρωταρχική φύση του ανθρώπου.
Καταρχάς, αναφορικά με το έγκλημα έχει επικρατήσει η άποψη ότι είναι άμεσα συνδεδεμένο με τις περιβαλλοντικές και κοινωνικές συνθήκες που έχει βιώσει ο εγκληματίας, δηλαδή το άτομο ωθείται στην πράξη είτε διότι στην παιδική του ηλικία ήρθε σε έντονη επαφή με ανάλογα ερεθίσματα —γεγονός που σημαίνει ή ότι υπήρξε απλώς παρατηρητής ή ότι ακούσια ή εκούσια συμμετείχε και το ίδιο— είτε ότι το εξώθησε στην εγκληματικότητα μια δεινή καθημερινότητα, όπως η φτώχεια, η ανέχεια κλπ. Μια ακόμη ενδιαφέρουσα θεωρία, ονόματι «θεωρία της ετικέτας», υποστηρίζει ότι από ένα σημείο κι έπειτα —ενδέχεται το σημείο αυτό να είναι και το πρωταρχικό— το παραβατικό προφίλ διαμορφώνεται λόγω της αυτοεικόνας του ατόμου. Ο παράγοντας αυτός είναι επίσης, περιβαλλοντικός και βάσει της θεωρίας έχει καθοριστικό ρόλο, καθώς το περιβάλλον του ατόμου το αντιμετωπίζει ως εγκληματία κι επικίνδυνο —είτε ένεκα της καταγωγής του είτε αφού έχει προηγηθεί μια φυλάκιση ή γενικά εγκληματική δράση— με αποτέλεσμα το άτομο να εσωτερικεύσει αυτές τις απόψεις, να τις αναγάγει στην αυτοεικόνα του και στη συνέχεια πράγματι να γίνει —ή να εξακολουθήσει να είναι— εγκληματίας.
Άλλη μια θεωρία η οποία έχει εκλείψει αρκετά χρόνια, είναι αυτή που εξηγεί το έγκλημα με βάση βιολογικούς παράγοντες και θεωρεί ότι η ροπή αυτή είναι προδιαγεγραμμένη στο DNA του ατόμου και μάλιστα εντοπίσιμη και στα εξωτερικά χαρακτηριστικά του. Η θεωρία αυτή οδήγησε σε πρόωρες καταδίκες ανθρώπων που είτε οι γονείς τους είχαν εγκληματήσει είτε είχαν οι ίδιοι εγκληματικά εξωτερικά γενετικά χαρακτηριστικά, όπου ως τέτοια θεωρούνταν επί παραδείγματι οι μεγάλες μύτες και τα αυτιά. Οι καταδίκες αυτές γίνονταν στο όνομα της πρόληψης του εγκλήματος και ευτυχώς διακόπηκαν, καθώς είχαν αναπτύξει δομικές και συστηματικές ρατσιστικές πρακτικές και νοοτροπίες.
Η κριτική που έχει ασκηθεί στις παραπάνω θεωρίες —πλην της τελευταίας— είναι ότι αναλύοντας το έγκλημα σε τέτοιο βαθμό, ώστε εν τέλει να εντοπίζονται σχεδόν όχι μόνο οι ψυχολογικές του αιτίες, αλλά και οι περιβαλλοντικές που οδήγησαν σ’ αυτό, επωάζεται ο κίνδυνος να δοθεί όχι πρακτικά, αλλά στη συνείδηση, μερική άφεση αμαρτιών, καθώς έμμεσα αφαιρείται απ’ τον εγκληματία ένα σημαντικό ποσοστό του μεριδίου της «επιλογής» του να εγκληματήσει. Αλλά θα επιλέξω να μην τοποθετηθώ επ’ αυτού.
Μια ενδιαφέρουσα διάσταση του εγκλήματος είναι, όπως προανέφερα, η φιλοσοφική, η οποία μάλιστα δύναται να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο ανάλυσης κι εύρεσης της φύσης του ανθρώπου. Αρχικά, δηλώνω εξαρχής ότι η ολοκληρωμένη φύση του ανθρώπου είναι μάλλον αδύνατον να εντοπιστεί, όμως μελετώντας το έγκλημα ίσως κατορθώσουμε να ανακαλύψουμε τις κοινωνικές κατασκευές που το φιλοξενούν. Πιο συγκεκριμένα, είναι αξιόλογο το γεγονός ότι μια αποτρόπαια πράξη που λαμβάνει χώρο στην Ευρώπη, όπως πχ. μια ανθρωποκτονία, προκαλεί αποστροφή και φρίκη στον λαό. Αντιθέτως, όμως, σε κοινωνίες φυλών ιθαγενών του Αμαζονίου ή της Ινδονησίας, η δολοφονία ανθρώπων αποτελεί συνήθεια και μάλιστα η δολοφονία εχθρών εκλαμβάνεται ως τιμή κι ένδειξη δύναμης. Σε ακόμα πιο «ακραίο» επίπεδο, γνωστοί «κανίβαλοι» του δυτικού πολιτισμού, προκάλεσαν τρόμο και καταδικάστηκαν σε ανάλογες ποινές, ενώ μάλιστα από ψυχιατρικής απόψεως χαρακτηρίστηκαν ως διαταραγμένοι. Απ’ την άλλη πλευρά, παρατηρούμε επίσης φυλές της Ινδονησίας οι οποίες συνήθιζαν να επιδεικνύουν την τόλμη και την ισχύ τους, γευματίζοντας με τα κεφάλια των εχθρών τους.
Είναι εμφανές ότι αυτές οι εκ διαμέτρου αντίθετες αντιμετωπίσεις της ίδιας πράξης είναι αποτέλεσμα πολιτισμού, όμως αποδεικνύεται η τεράστια επίδραση που έχουν πάνω στον άνθρωπο οι συνήθειες και οι συνθήκες στις οποίες εκπαιδεύεται κάποιος. Εάν αποδομήσουμε πλήρως και τις δύο περιπτώσεις, το μόνο κριτήριο που απομένει για να χαρακτηριστεί ένα άτομο εγκληματίας, είναι εάν έχει εξοικειωθεί ή όχι, από βρέφος με το έγκλημα που διαπράττει. Το παράδοξο αυτό γεγονός, αποδεικνύεται κι απ’ την ελαστική αντιμετώπιση των εγκλημάτων των μαφιόζων. Μπορεί στον σύγχρονο πολιτισμό η ψυχολογική επιστήμη να εκτιμά ότι οι περισσότεροι εξ’ αυτών διαγιγνώσκονται με μια σωρεία διαταραχών, όμως η κοινωνία καθ’ αυτή παρ’ όλο που καταδικάζει τα εγκλήματά τους, εμφανίζει μια δεκτικότερη στάση απέναντί τους, με την έννοια ότι δεν απορεί με τις ψυχικές ικανότητές τους να τα διαπράξουν, ακριβώς επειδή «έτσι έχουν μάθει».
Εν κατακλείδι, με βάση τα παραπάνω εξάγεται ίσως το συμπέρασμα ότι τα ηθικά, νομικά και κοινωνικά συστήματα αποτελούν κοινωνικές κατασκευές. Πάντως αποδεικνύεται πως ο μέσος άνθρωπος αισθάνεται τρόμο απέναντι στη θέαση ενός ατόμου που είναι ικανό να διαπράττει εγκλήματα που δεν έχει διδαχθεί απ’ τον πολιτισμό και την κοινωνία του. ‘Η, όπως αναφέρει ο Ντοστογιέφσκυ στο γνωστό του μυθιστόρημα «Έγκλημα και Τιμωρία», όταν το άτομο είναι ικανό να «δρασκελίσει πάνω απ’ τα κοινωνικά εμπόδια και να εγκληματήσει», δίχως κατόπιν να αισθανθεί τύψεις, ενοχές και μετάνοια. Επομένως, το μόνο που μπορούμε να πούμε τελικά σχετικά με τη φύση του ανθρώπου είναι ότι εάν βασίσουμε το συμπέρασμά μας στα παραπάνω λεχθέντα, τότε η φύση του ανθρώπου είναι εύπλαστη και διαμορφώνεται ανάλογα με το κοινωνικό και ηθικό σύστημα, στο οποίο ο άνθρωπος θα ανατραφεί κι απ’ το οποίο άλλωστε θα διδαχθεί.
