Της Χαράς Γρίβα,
Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν μια περίοδος μεγάλων δεινών, ανακατατάξεων και αλλαγών, όχι μόνο σε πολιτικό και στρατιωτικό επίπεδο, αλλά και στον τομέα της τέχνης και του πολιτισμού. Ο αντίκτυπος του πολέμου στην τέχνη ήταν βαθύς και πολύπλευρος, καθώς ανάγκασε τους καλλιτέχνες να αναμετρηθούν με τη φρίκη των συγκρούσεων, των απωλειών, του εκτοπισμού και της καταστροφής. Κατά τη διάρκεια αυτών των ετών, ζωγράφοι, γλύπτες, ποιητές και μουσικοί δημιούργησαν έργα που αντανακλούσαν τα συναισθήματα, τα τραύματα και τις ανθρώπινες εμπειρίες της εποχής. Αυτές οι καλλιτεχνικές δημιουργίες έπαιξαν ζωτικό ρόλο στην έκφραση της θλίψης, της αντίστασης, του πατριωτισμού και της ελπίδας μέσα στο χάος.
Ζωγραφική: Κατοπτρισμός της φρίκης του πολέμου και της ανθεκτικότητας της ανθρωπότητας
Η ζωγραφική κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου έγινε ένα ισχυρό μέσο για την αποτύπωση της πραγματικότητας του πολέμου, την καταγραφή της καταστροφής και τη μετάδοση του συναισθηματικού αντίκτυπου της ανθρωπότητας. Η καταστροφή του πολέμου, μαζί με τις πολιτικές ιδεολογίες που διαδραματίζονταν, έγιναν βασικά θέματα έκφρασης για πολλούς ζωγράφους.
“Guernica” του Pablo Picaso (1937)
Αν και δημιουργήθηκε λίγο πριν από το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η “Guernica” του Πικάσο συνδέεται συχνά με τις φρικαλεότητες του πολέμου και λειτουργεί ως προάγγελος της παγκόσμιας σύγκρουσης. Ο πίνακας ήταν η απάντηση του Πικάσο στον βομβαρδισμό της ισπανικής πόλης Guernica από ναζιστικά αεροπλάνα κατά τη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου πολέμου, ο οποίος αποτέλεσε από πολλές απόψεις το προοίμιο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η μεγάλης κλίμακας ασπρόμαυρη τοιχογραφία απεικονίζει διεστραμμένες, αγωνιώδεις μορφές, μεταξύ των οποίων μια μητέρα που ουρλιάζει ενώ παράλληλα σφίγγει το νεκρό παιδί της, έναν πεσμένο πολεμιστή και ένα άλογο σε αγωνία. Έγινε σύμβολο της φρίκης του πολέμου και των δεινών που προκαλεί σε αθώους πολίτες. Η “Guernica” αποτελεί έναν από τους πιο εμβληματικούς αντιπολεμικούς πίνακες στην ιστορία.
Paul Nash: “Totes Meer” (1941)
Ο Paul Nash, Βρετανός καλλιτέχνης, επηρεάστηκε βαθιά από τον πόλεμο και ζωγράφισε μερικά από τα πιο υποβλητικά τοπία καταστροφής. Το έργο του “Totes Meer” (που στα γερμανικά σημαίνει «Νεκρή Θάλασσα») απεικονίζει ένα έρημο τοπίο γεμάτο με διεστραμμένα συντρίμμια, που μοιάζει με μια θάλασσα από σπασμένα αεροσκάφη. Το σουρεαλιστικό ύφος του Nash και η χρήση μονοχρωματικών χρωμάτων τονίζουν τη σκληρότητα και το συναισθηματικό κενό που προκαλεί ο πόλεμος. Ο πίνακας αντικατοπτρίζει τον ψυχολογικό αντίκτυπο των αεροπορικών επιδρομών και την ανελέητη καταστροφή της ζωής και των μηχανημάτων κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης.
Henry Moore: Σχέδια καταφυγίου (1940-41)
Κατά τη διάρκεια του Blitz, όταν τα γερμανικά βομβαρδιστικά επιτέθηκαν στο Λονδίνο, ο Βρετανός γλύπτης και καλλιτέχνης Henry Moore δημιούργησε μια σειρά σχεδίων που απεικονίζουν πολίτες να βρίσκουν καταφύγιο στο μετρό του Λονδίνου. Αυτά τα «Σχέδια καταφυγίου» αποτυπώνουν τη στωική αντοχή των Λονδρέζων κατά τη διάρκεια αυτών των τρομακτικών επιδρομών. Οι φιγούρες του Moore απεικονίζονται συχνά ως καμπυλωτά, κουκουλωτά σώματα, στριμωγμένα σε στενούς χώρους. Η μινιμαλιστική προσέγγισή του τονίζει την ευπάθεια της ανθρωπότητας, ενώ, παράλληλα, μεταδίδει μια αίσθηση ήρεμης αξιοπρέπειας και κοινοτικής αλληλεγγύης. Τα σχέδια αυτά ήταν μια οδυνηρή αντανάκλαση της ανθρώπινης κατάστασης σε καιρό πολέμου.
Arno Breker: Ναζιστική προπαγανδιστική τέχνη
Ενώ πολλοί καλλιτέχνες δημιούργησαν έργα που άσκησαν κριτική στον πόλεμο και την καταπίεση, άλλοι συνυπήρξαν από ολοκληρωτικά καθεστώτα για να προωθήσουν τους ιδεολογικούς τους στόχους. Ο Arno Breker, Γερμανός γλύπτης και ζωγράφος, ευνοήθηκε από τον Αδόλφο Χίτλερ και το ναζιστικό καθεστώς. Το έργο του Breker ενσάρκωνε τα ιδανικά της άριας τελειότητας και δύναμης που προωθούσαν οι Ναζί. Τα γλυπτά του, όπως το «Κόμμα» (1939), απεικόνιζαν εξιδανικευμένες ανθρώπινες μορφές – ισχυρές, ηρωικές και δοξασμένες. Τα έργα αυτά ήταν εργαλεία προπαγάνδας που προσπαθούσαν να ενισχύσουν την εικόνα της φυλετικής καθαρότητας και της πολεμικής ανδρείας του Τρίτου Ράιχ. Αν και τεχνικά άρτιο, το έργο του Breker έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τις αντιπολεμικές και ανθρωπιστικές εκφράσεις άλλων καλλιτεχνών της περιόδου.
Γλυπτική: Μνημειακή θλίψη και εθνικισμός
Η γλυπτική κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου χρησιμοποιήθηκε συχνά ως μορφή μνημόνευσης, αντανακλώντας τόσο την προσωπική όσο και την εθνική θλίψη που βιώθηκε κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης. Σε αντίθεση με τους προηγούμενους πολέμους, όπου τα μνημεία ήταν σε μεγάλο βαθμό θριαμβευτικά, πολλά από τα γλυπτά αυτής της περιόδου πήραν έναν ζοφερό και στοχαστικό τόνο, αναγνωρίζοντας τις βαθιές απώλειες που βίωσαν τόσο τα έθνη όσο και τα άτομα.
Ossip Zadkine (1947): “The Destroyed City” («Η κατεστραμμένη πόλη»)
Ο Ossip Zadkine, Γάλλος γλύπτης ρωσικής καταγωγής, δημιούργησε ένα από τα πιο στοιχειωμένα μνημεία της καταστροφής που προκάλεσε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος με το έργο του “The Destroyed City”. Το γλυπτό ανατέθηκε για να τιμήσει την καταστροφή του Ρότερνταμ κατά τη διάρκεια των γερμανικών βομβαρδισμών το 1940. Απεικονίζει μια φιγούρα με τεντωμένα χέρια, το πρόσωπό της στραβωμένο από αγωνία και τον κορμό της να ανοίγει σαν να έχει κοπεί. Το άγαλμα αποτυπώνει δυναμικά την αίσθηση της απώλειας και της ερήμωσης που σημάδεψε τα επακόλουθα του πολέμου στην Ευρώπη. «Η κατεστραμμένη πόλη» αποτελεί μια υπενθύμιση της ευπάθειας των αστικών κέντρων και της ευθραυστότητας του ίδιου του πολιτισμού.
Charles Sargeant Jagger: Πολεμικά Μνημεία
Βρετανός γλύπτης και βετεράνος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, συνέχισε το έργο του σε πολεμικά μνημεία κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ένα από τα πιο διάσημα μεταπολεμικά έργα του, το «Μνημείο του Βασιλικού Πυροβολικού» στο Λονδίνο (1939-45), αποτελεί παράδειγμα της προσέγγισής του στη γλυπτική, η οποία έδινε έμφαση στον ρεαλισμό και στον βαθύ σεβασμό για τη θυσία του στρατιώτη. Τα μνημεία του απεικονίζουν στρατιώτες σε ζοφερές, στοχαστικές πόζες, δίνοντας έμφαση στο ανθρώπινο κόστος του πολέμου και όχι δοξάζοντας τη σύγκρουση. Το έργο του Jagger συνέβαλε στη μετατόπιση των πολεμικών μνημείων από εορταστικά μνημεία σε χώρους περισυλλογής και πένθους.
Ποίηση: Μια φωνή διαμαρτυρίας, πατριωτισμού και θλίψης
Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν επίσης μια εποχή παραγωγικής ποιητικής παραγωγής, καθώς οι ποιητές ανταποκρίνονταν στα γεγονότα γύρω τους, από το πεδίο της μάχης μέχρι το εσωτερικό μέτωπο. Τα ποιήματα κατά τη διάρκεια του πολέμου μετέφεραν ένα ευρύ φάσμα συναισθημάτων – από τον έντονο πατριωτισμό μέχρι την πικρή διαμαρτυρία, από την προσωπική θλίψη μέχρι τη συλλογική θλίψη.
Keith Douglas: “Vergissmeinnicht” (1943)
Ο Keith Douglas, Βρετανός στρατιώτης και ποιητής, ήταν ένας από τους πιο διάσημους ποιητές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Τα ποιήματά του συχνά επικεντρώνονταν στις προσωπικές εμπειρίες των στρατιωτών και στη σκληρή πραγματικότητα του πολέμου. Στο “Vergissmeinnicht”, ο Douglas προβληματίζεται για τα επακόλουθα του πεδίου της μάχης και τα πτώματα που άφησε πίσω του, αντιπαραβάλλοντας το αποσυντιθέμενο πτώμα ενός Γερμανού στρατιώτη με μια φωτογραφία της ερωμένης του στρατιώτη, που ανακαλύφθηκε πάνω στο πτώμα. Το ποίημα καταπιάνεται με τη σκληρή πραγματικότητα του θανάτου και τη φευγαλέα φύση των ανθρώπινων δεσμών μέσα στη βιαιότητα του πολέμου. Το λιτό, μη ρομαντικό ύφος του Douglas έφερε μια μοναδική, καθαρή οπτική στη φρίκη του πολέμου.
Randall Jarrell: “The Death of the Ball Turret Gunner” (1945)
Το ποίημα του Αμερικανού ποιητή Randall Jarrell “The Death of the Ball Turret Gunner” είναι ένα από τα πιο διάσημα πολεμικά ποιήματα που βγήκαν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Περιγράφει τη ζωή ενός μέλους του πληρώματος ενός βομβαρδιστικού, που αιωρείται σε έναν μικρό, ευάλωτο πυργίσκο κάτω από το αεροσκάφος, και τον θάνατό του κατά τη διάρκεια της μάχης. Το ποίημα είναι σύντομο αλλά ισχυρό, χρησιμοποιώντας την εικόνα μιας μήτρας για να μεταφέρει τον ευάλωτο πυροβολητή και την απάνθρωπη φύση του σύγχρονου πολέμου. Ο τελευταίος στίχος, «Όταν πέθανα με ξέπλυναν από τον πυργίσκο με ένα λάστιχο», αντανακλά την ανατριχιαστική, απρόσωπη φύση του θανάτου στον πόλεμο, όπου οι ατομικές ζωές φαίνονται αναλώσιμες.
Paul Éluard: Ποίηση της αντίστασης
Ο Γάλλος ποιητής Paul Éluard ήταν εξέχουσα φυσιογνωμία του σουρεαλιστικού κινήματος πριν από τον πόλεμο, αλλά κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής της Γαλλίας έγινε φωνή αντίστασης. Η ποίησή του κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου χαρακτηριζόταν από τα θέματα της ελευθερίας, της αντίστασης και της ελπίδας. Σε ποιήματα όπως το “Liberté” (1942), ο Éluard ζητούσε την απελευθέρωση της Γαλλίας και τη διατήρηση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Το “Liberté” βγήκε λαθραία από τη Γαλλία και κυκλοφόρησε μεταξύ των Συμμάχων, αποτελώντας σύμβολο της αντίστασης κατά της τυραννίας. Το έργο του Éluard αποτέλεσε παράδειγμα του ρόλου που μπορούσε να διαδραματίσει η ποίηση στην ενίσχυση του ηθικού των καταπιεσμένων λαών και στην έκφραση της προκλητικότητας απέναντι στις δυνάμεις της καταπίεσης.
Μουσική: Τραγούδια του πολέμου, της αντίστασης και του πατριωτισμού
Η μουσική ήταν ένα άλλο ισχυρό εργαλείο που χρησιμοποιήθηκε τόσο για να εμπνεύσει όσο και για να παρηγορήσει κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Τα τραγούδια που δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου αντικατόπτριζαν συχνά το συναισθηματικό τοπίο ενός κόσμου σε σύγκρουση – τραγούδια πατριωτισμού, αντίστασης και λαχτάρας για ειρήνη γέμισαν τους αιθέρες και πολλά από αυτά έγιναν εμβληματικά σύμβολα της εποχής.
Vera Lynn: “We’ll Meet Again” (1939)
Η Βρετανίδα τραγουδίστρια Vera Lynn έγινε η «Αγάπη των Δυνάμεων» κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, και το τραγούδι της “We’ll Meet Again” έγινε ένα από τα πιο εμβληματικά μουσικά κομμάτια της εποχής. Οι στίχοι του τραγουδιού εκφράζουν την ελπίδα και την αισιοδοξία μέσα στην αβεβαιότητα, με την υπόσχεση ότι οι αγαπημένοι που χωρίστηκαν από τον πόλεμο θα ξανασμίξουν κάποια μέρα. Είχε βαθιά απήχηση τόσο στους στρατιώτες όσο και στους πολίτες, προσφέροντας παρηγοριά σε περιόδους αποχωρισμού και απώλειας. Η διαχρονική απήχηση του τραγουδιού το κατέστησε ένα διαχρονικό σύμβολο της ανθεκτικότητας και της αισιοδοξίας εν καιρώ πολέμου και συνεχίζει να συνδέεται με τη συναισθηματική εμπειρία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Dmitri Shostakovich: «Συμφωνία no. 7 (Leningrad)» (1941)
Μια από τις σημαντικότερες κλασικές συνθέσεις της πολεμικής περιόδου είναι η «Συμφωνία no. 7» του Dmitri Shostakovich, γνωστή και ως «Συμφωνία του Leningrad». Ο Shostakovich συνέθεσε τη συμφωνία κατά τη διάρκεια της βάναυσης πολιορκίας του Leningrad, όπου οι Σοβιετικοί πολίτες υπέφεραν σε φρικτές συνθήκες καθώς η πόλη πολιορκούνταν από τις ναζιστικές δυνάμεις. Η συμφωνία, η οποία αποτελεί ταυτόχρονα φόρο τιμής στην αντοχή του ρωσικού λαού και καταδίκη του φασισμού, έγινε σύμβολο της σοβιετικής αντίστασης. Εκτελέστηκε στο Leningrad το 1942, ενώ η πόλη βρισκόταν ακόμη υπό πολιορκία, με τους πεινασμένους μουσικούς να παίζουν σε ένα αποφασισμένο και προκλητικό κοινό. Οι σαρωτικές, δυνατές μελωδίες του κομματιού αποτυπώνουν τόσο τον τρόμο του πολέμου όσο και το ακλόνητο πνεύμα των ανθρώπων που τον υπέμεναν.
Ανακεφαλαιώνοντας, η τέχνη, κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, λειτούργησε τόσο ως αντανάκλαση των τεράστιων δεινών που προκάλεσε η σύγκρουση όσο και ως πηγή ελπίδας και αντίστασης. Από τα ερημικά τοπία των πινάκων του Paul Nash μέχρι τις αγωνιώδεις μορφές των γλυπτών του Ossip Zadkine, η τέχνη αυτής της περιόδου αποτύπωσε τις βαθιές συναισθηματικές και φυσικές επιπτώσεις του πολέμου στα άτομα και τις κοινωνίες. Ποιητές όπως ο Keith Douglas και ο Paul Éluard χρησιμοποίησαν λέξεις για να μεταφέρουν την προσωπική και συλλογική θλίψη της εποχής, ενώ μουσικοί όπως η Vera Lynn και ο Dmitri Shostakovich παρηγορούσαν και ενέπνεαν με τις μελωδίες τους. Σε κάθε της μορφή, η τέχνη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου παραμένει μια απόδειξη της ικανότητας της ανθρωπότητας να δημιουργεί ακόμη και στις πιο σκοτεινές στιγμές – εκφράζοντας τον πόνο της απώλειας, την ορμή για αντίσταση στην καταπίεση και την άσβεστη ελπίδα για ειρήνη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- John Zavrel (1985), Arno Breker: His Art and Life, εκδ: West Art Pub
- Guernica: Η Ιστορία πίσω από τον πιο εμβληματικό πίνακα του Πικάσο – σύμβολο της φρίκης του πολέμου, athensvoice.gr, διαθέσιμο εδώ
- Art in War: Exploring a Painting, bbc.co.uk, διαθέσιμο εδώ
- Τα σχέδια του Henry Moore από τα πολεμικά καταφύγια, ideostrovilos.gr, διαθέσιμο εδώ
- Τα αντιμνημεία του Βλάση Κανιάρη, caterpillar-seal-xg65.squarespace.com, διαθέσιμο εδώ
- Vergissmeinnicht by Keith Douglas, thinklit.co.uk, διαθέσιμο εδώ
- The Death of the Ball Turret Gunner, poetryfoundation.org, διαθέσιμο εδώ
- We’ll Meet Again: The story of Dame Vera Lynn’s wartime classic, bbc.com, διαθέσιμο εδώ
- Ντμίτρι Σοστακόβιτς: Συμφωνία Νο 7 “Λένινγκραντ” – «Μια καταιγίδα που ξέσπαγε σε μουσική…», katiousa.gr, διαθέσιμο εδώ
