Του Αργύρη Χατζιδιάκου,
Ο John Locke, ένας από τους θεμελιωτές της νεότερης πολιτικής φιλοσοφίας, ανέπτυξε μια θεωρία για την ιδιοκτησία, που επηρέασε βαθιά την εξέλιξη των φιλελεύθερων ιδεών και των σύγχρονων δημοκρατικών θεσμών. Η θεωρία «Περί Ιδιοκτησίας» στηρίζεται στην έννοια της Φυσικής Κατάστασης, μιας προ-κοινωνικής φάσης των ανθρώπων, που η έννοια της ιδιοκτησίας προκύπτει ως ένα από τα βασικά φυσικά δικαιώματα, που απορρέει από την εργασία του ατόμου. Ο Locke προσφέρει μια επιχειρηματολογία για την προσωπική και ατομική ιδιοκτησία. Το άρθρο αυτό θα εξετάσει τις βασικές αρχές της λοκιανής φιλοσοφίας πάνω στο ζήτημα.
Η θεμελιώδης θέση πάνω στην οποία ο Locke οικοδομεί την πολιτική του θεωρία είναι η άποψη ότι η πολιτική εξουσία απορρέει από την ιδιοκτησία και ότι ο στόχος της είναι η προστασία και η διατήρηση αυτής. Η θεωρία για το δικαίωμα της ιδιοκτησίας είναι το κέντρο της φιλοσοφίας του πάνω στην πολιτική. Είναι η βασική προϋπόθεση για την ερμηνεία τόσο της δημιουργίας όσο και του σκοπού της πολιτικής εξουσίας.
Ο Locke στο κεφάλαιο της «Δεύτερης Πραγματείας Περί Κυβερνήσεως» που σχετίζεται με τους στόχους και τους σκοπού της πολιτικής κοινωνίας εισάγει με ιδιαίτερο τρόπο το όλο θέμα. Αναφέρει: «Ο μέγας και κύριος σκοπός για τον οποίο οι άνθρωποι ενώνονται και συγκροτούν τις πολιτικές κοινωνίες και θέτουν τους εαυτούς τους κάτω από την πολιτική εξουσία είναι η διασφάλιση της ιδιοκτησίας τους».
Ωστόσο, η αξιωματική πρόταση εντός του έργου, ότι όλοι οι άνθρωποι είναι φύσει ίσοι, αποτελεί κάτι που εισάγει μια αρχή κοινοκτημοσύνης των αγαθών και όχι ατομικής ιδιοποίησης για να προκύψει η ιδιοκτησία. Στην πρώτη παράγραφο του έργου, ο Locke θα υποστηρίξει ότι στον Φυσικό Λόγο, στον Λόγο του Θεού, όπως και στην Αποκάλυψη γίνεται ξεκάθαρο πως η γη και τα αγαθά της έχουν δοθεί αρχικά στον άνθρωπο για κοινή χρήση. Αν, ωστόσο, θεωρηθεί αυτό κάτι δεδομένο, κατά τον Locke, τότε υπάρχει περίπτωση κάποιοι άνθρωποι να βρεθούν αντιμέτωποι με μεγάλα κωλύματα και δυσκολίες.
Ο Locke έχει στη διάθεσή του ένα επιχείρημα, το οποίο εισάγει τη λύση στο παραπάνω πρόβλημα που τέθηκε. Ο πυρήνας του επιχειρήματος δεν είναι άλλος από την εργασία. Ο φιλόσοφος προσπάθησε να δικαιολογήσει την ιδιοποίηση της γης και των προϊόντων της, με το θεμελιώδες αίτημα πως τα άτομα έχουν δικαίωμα να διατηρήσουν τη ζωή τους. Οι άνθρωποι κατά τη γέννησή τους έχουν το δικαίωμα να διατηρούν το πρόσωπό τους και ως προς αυτό, να εξασφαλίζουν τα αγαθά για την επιβίωσή τους. Τα αγαθά αυτά, ως προϊόντα της φύσης, έχουν παραχωρηθεί αρχικά στον άνθρωπο για κοινή χρήση, όμως κρίνεται αναγκαίο να υπάρχει ένα μέσο για την ιδιοποίησή τους με κάποιον τρόπο, πριν καταφέρει το άτομο να κάνει κάποια χρήση αυτών. Η χρήση των φυσικών προϊόντων απαιτεί την ιδιοποίησή τους, κάτι που αποτελεί μοναδικό δικαίωμα. Ωστόσο, με ποιον τρόπο, βάση του Φυσικού Νόμου, θα μπορούσε η ιδιοποίηση των αγαθών να είναι ορθή και να μην παραβιάζει το Φυσικό Δίκαιο;
Η ιδιοποίηση που αναφέρει ο Locke είναι ο καρπός της μεσολάβησης της εργασίας και σχετίζεται με το καθολικό δικαίωμα, όπως αναφέραμε και παραπάνω, της διατήρησης του προσώπου του, στη φάση της φυσικής κατάστασης και δεν διακρίνεται να αναιρεί την αρχή της ισότητας των ατόμων ως φυσικών όντων, ούτε αυτή της κοινοκτημοσύνης.
Όμως, ο φιλόσοφος, για να αποφύγει την αλόγιστη ιδιοποίηση των αγαθών που μπορεί να προκύψει, όση δικαιοσύνη κι αν υπάρχει ανάμεσα στους ανθρώπους, λόγω της πτωτικής τους φύσης, εισάγει ορισμένους περιορισμούς σε αυτή. Ο πρώτος περιορισμός σχετίζεται με την επάρκεια των προϊόντων και των αγαθών. Η ιδιοποίηση αυτών είναι αναγκαίο να περιορίζεται μόνο στα απαραίτητα για την επιβίωση και διατήρηση της ζωής του ατόμου, διότι δεν πρέπει να θέτει σε κίνδυνο την επιβίωση των άλλων. Η ιδιοποίηση δηλαδή πρέπει να παραδίδει αρκετά αγαθά και σε καλή ποιότητα σε μια κοινή και καθολική παρακαταθήκη. Ο δεύτερος περιορισμός έχει να κάνει με τη φθορά των προϊόντων. Είναι αναγκαίο και σε αυτή την περίπτωση η ιδιοποίηση να συγκρατείται στην ποσότητα εκείνη που μπορεί να χρησιμοποιηθεί πριν τη φθορά τους. Η ατομική ιδιοποίηση, με λίγα λόγια, πρέπει να περιορίζεται σε αγαθά που μπορεί κάποιος να χρησιμοποιήσει προτού φθαρούν. Σε αυτό το επιχείρημα ο Locke εισάγει και ένα θρησκευτικού και θεολογικού χαρακτήρα αξίωμα που ορίζει πως οτιδήποτε δημιουργήθηκε από τον Θεό δεν πρέπει να γνωρίζει την φθορά και την καταστροφή από τον άνθρωπο. Τέλος, ο τρίτος περιορισμός, όπως αναφέραμε και πιο πριν, κάνει λόγο για την εργασία. Η πράξη της ιδιοποίησης συγκρατείται αντικειμενικά στον αριθμό αγαθών που έχει τη δυνατότητα να αποκτήσει ο άνθρωπος με την εργασία του.
Η θεωρία «Περί Ιδιοκτησίας» του Locke, αν και αποτελεί μια θεμελιώδη θεωρία στο πεδίο της πολιτικής φιλοσοφίας, πρέπει να σημειώσουμε πως δεν έλλειψαν και οι κριτικές απέναντι σε αυτή. Οι κύριοι φιλόσοφοι που άσκησαν έντονη κριτική στη λοκιανή θεωρία για την ιδιοκτησία ήταν ο Karl Marx, o Jean Jacques Rousseau, o John Stuart Mill και ο Crawford Brough Macpherson.
Αρχικά, ο πυρήνας της κριτικής του Karl Marx στην ιδέα της ιδιοκτησίας του Locke, έχει βάση την υλιστική αντίληψη του δεύτερου, για την ιστορία και την ταξική πάλη. O Marx θεωρούσε, σε αντίθεση με τον Locke, πως η ατομική ιδιοκτησία είναι απόρροια της εκμετάλλευσης της εργασίας των ανθρώπων. Στο πλαίσιο της καπιταλιστικής κοινωνίας, η ιδιοκτησία μετατρέπεται σε ένα όργανο εκμετάλλευσης και αλλοτρίωσης. Ο Rousseau, στο έργο του «Πραγματεία Περί της Καταγωγής και των Θεμελίων της Ανισότητας Μεταξύ των Ανθρώπων», υποστήριξε ότι η ιδιοκτησία είναι το θεμέλιο και η πηγή των κοινωνικών ανισοτήτων και της καταπίεσης. Πιο συγκεκριμένα, κρίνει την λοκιανή ιδέα πως η ιδιοκτησία είναι δικαίωμα που απορρέει από την φύση, ισχυριζόμενος ότι η είσοδος της ιδιοκτησίας κατασκεύασε τεχνητού τύπου ανισότητες ανάμεσα στους ανθρώπους. Από την άλλη, ο Mill αν και δεν απορρίπτει την έννοια της ατομικής ιδιοκτησίας, κατέκρινε τη δογματικότητα που της αποδίδει ο Locke. Ενώ γνωρίζει την αξία της, την ίδια στιγμή υποστηρίζει ότι η ατομική ιδιοκτησία είναι αναγκαίο να περιορίζεται περισσότερο όταν παραβιάζει το κοινό καλό.
Τέλος, ο Macpherson υποστηρίζει, με μια μαρξίζουσα θέση, ότι ο Locke με τη θεωρία του για την ιδιοκτησία νομιμοποιεί την κοινωνική και οικονομική ανισότητα, διότι θεμελιώνεται, στην αρχή πως κάθε άνθρωπος είναι ο απόλυτος κάτοχος της εργασίας και των αγαθών του, δίχως να λαμβάνεται υπόψη το κοινό καλό ή οι επιπτώσεις στις δομές της κοινωνίας. O Locke, πρέπει να επισημάνουμε, πως συνέδεσε την έννοια της ιδιοκτησίας με αυτή της ελευθερίας του ατόμου. O Macpherson θεώρησε πως η λοκιανή ελευθερία έχει ως βάση μια κτητική αντίληψη της φύσης του ανθρώπου, σύμφωνα με την οποία οι άνθρωποι θεωρούν την ελευθερία που κατέχουν ως δικαίωμα να έχουν τον έλεγχο σε περιουσιακά στοιχεία. Αυτή η θεωρία κατά τον Macpherson δεν προωθεί την αληθινή ελευθερία, διότι η ιδιοκτησία μετατρέπεται σε εργαλείο και μέσο κυριαρχίας πάνω στους άλλους. Στην καπιταλιστική κοινωνία, στη μεταγενέστερη εποχή της, οι περιορισμοί αυτοί πρακτικά παραγκωνίστηκαν, οδηγώντας σε μια μαζική ταξική ανισότητα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- John Locke: Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως, Δοκίμια με θέμα την αληθινή αρχή, την έκταση και τον σκοπό της πολιτικής εξουσίας, Πασχάλης Κιρτομηλίδης, εκδόσεις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
- Άρης Στυλιανού: Θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου, Από τον Γκρότιους στον Ρουσσώ, Εκδόσεις Πόλις
- Πολιτική και θρησκεία στην Φιλοσοφία του John Locke, Γιάννης Πλαγγέσης, University Studio Press
