Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Η Αναγέννηση του 16ου αιώνα είχε ήδη προκαλέσει τα πρώτα ρήγματα στο παλαιό καθεστώς με την επανάσταση στην τέχνη, την επιστήμη και τη φιλοσοφία, αλλάζοντας τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονταν τη θέση τους στον κόσμο. Tο ηλιοκεντρικό μοντέλο του Κοπέρνικου (1473-1543) κατέρριψε τη γεωκεντρική κοσμοθεωρία, θέτοντας σε αμφισβήτηση τα θρησκευτικά και φιλοσοφικά δόγματα του Αριστοτέλη και του Πτολεμαίου που κυριαρχούσαν επί αιώνες. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, αναδύεται ο Γαλιλαίος (1564-1642) ως ο πατέρας της σύγχρονης φυσικής και πρωτοστάτησε σε μια νέα μαθηματική προσέγγιση της φύσης. Η προσπάθειά του να εξηγήσει την κίνηση μέσω των νόμων της μηχανικής σηματοδότησε μια αποφασιστική ρήξη με τις ποιοτικές εξηγήσεις του αρχαίου κόσμου. Η ιδέα ότι η φύση ήταν ένα απροσδιόριστο πεδίο όπου οι μαθηματικές αρχές μπορούσαν να ενοποιήσουν την εμπειρία ήταν ριζοσπαστική και έτσι, η παραδοσιακή κοσμοεικόνα του Αριστοτέλη κατέρρεε.
Πρωτοστάτης της επιστημονικής επανάστασης του 17ου αιώνα ήταν ο Ρενέ Ντεκάρτ (1596-1650). Ο Γάλλος φιλόσοφος εισήγαγε μια μεταφυσική καινοτομία, μετατοπίζοντας τη φιλοσοφική εστίαση από το πρόβλημα του Είναι στο πρόβλημα της Γνώσης. Ο Ντεκάρτ δεν γράφει σαν δάσκαλος, αλλά σαν ένας εξερευνητής που ανυπομονεί να γνωστοποιήσει τα ευρήματα του. Στην αναζήτησή του για βεβαιότητα, ο Ντεκάρτ θεμελίωσε την αναδυόμενη νέα επιστήμη στη λογική, προτείνοντας ότι οι άνθρωποι θα μπορούσαν να γίνουν κύριοι και κάτοχοι της φύσης. Η μέθοδος της ριζικής αμφιβολίας και η έμφαση που έδωσε στη χρήση του λόγου ως εργαλείου συστηματικής έρευνας έθεσαν τα θεμέλια της σύγχρονης φιλοσοφίας. Στον αντίποδα, ο αγγλικός εμπειρισμός, με στοχαστές όπως ο Λοκ και ο Χιουμ, προσπάθησε να θεμελιώσει τη γνώση στην εμπειρία και τη γλώσσα, αντιτάσσοντας το ορθολογιστικό όραμα του Ντεκάρτ.
Τον 18ο αιώνα η Ευρώπη βίωνε την κορύφωση της κρίση του παλαιού καθεστώτος. Η μεγιστοποίηση του ιδιωτικού κέρδους ως το θεμέλιο της κυβερνητικής πολιτικής, η εκκοσμίκευση, ο ορθολογισμός και ο ατομικισμός θέτουν τις βάσεις για τις μνημειώδεις κοινωνικές και πολιτικές ανακατατάξεις που υπέστη η ανθρωπότητα μετά την εκδήλωση της Γαλλικής Επανάστασης του 1789. Η εμφάνιση της έννοιας του Homo Economicus, δηλαδή του ορθολογικού ατόμου που μεγιστοποιεί τη χρησιμότητά του, αντανακλά τη στροφή προς τον ορθολογισμό και τη μαθηματικοποίηση. Σε αυτό το άρθρο, θα διερευνήσουμε τις συνδέσεις μεταξύ της φιλοσοφίας του Ντεκάρτ και της οικονομικής έννοιας του Homo Economicus.
Ο Ντεκάρτ τοποθέτησε τη σκέψη στο κέντρο του φιλοσοφικού του πλαισίου, με στόχο να υποτάξει σε αυτήν όλη την πραγματικότητα. Η φιλοδοξία του να ανακαλύψει τη λειτουργία της γνώσης τον οδήγησε να τονίσει τη σημασία της μεθόδου στην παραγωγή γνώσης, θέτοντας έτσι τα θεμέλια της επιστημονικής μεθοδολογίας. Ο Ντεκάρτ απέδωσε οντολογική προτεραιότητα στη μέθοδο, πιστεύοντας ότι η καθαρή νόηση –η σαφέστερη μορφή γνώσης– πρέπει να καθοδηγεί την κατανόηση της πραγματικότητας. Υποστήριξε ότι οι μεταφυσικές γνώσεις μπορούν να επιτευχθούν μόνο μέσω της γνώσης που διαμορφώνεται από τη μεθοδολογική πρακτική.
Στο θεμελιώδες έργο του Λόγος περί της Μεθόδου το 1637, όπως αναφέρει ο Χρηστίδης, ο Ντεκάρτ προσδιόρισε τη λογική, τη γεωμετρία και την άλγεβρα ως τους τρεις κλάδους που είναι ικανοί να συνθέσουν τη γνώση σε αυτό που ονόμασε mathesis universalis. Η έννοια αυτή αντιπροσώπευε μια συγχώνευση διαφόρων επιστημονικών πεδίων, όπως η αριθμητική, η αστρονομία, η μουσική, η οπτική και η μηχανική, τα οποία μπορούσαν να αναχθούν σε μια σειρά αναλογιών και σχέσεων. Σύμφωνα με τον φιλόσοφο Ernst Cassirer, το ιδεώδες της γνώσης του Ντεκάρτ, επηρεασμένο από τον Γαλιλαίο, σηματοδοτεί μια απομάκρυνση από τη σχολαστική παράδοση που προσπαθούσε να αποκαλύψει την ουσία των πραγμάτων. Αντ’ αυτού, ο Ντεκάρτ έθεσε τον χώρο –μια έμφυτη ιδέα– ως θεμελιώδη έννοια για την κατανόηση της πραγματικότητας, υποστηρίζοντας ότι είναι μάταιο να διαχωρίσουμε τα μαθηματικά από τη φύση.
Στους Στοχασμούς του το 1641, ο Ντεκάρτ καλεί τους αναγνώστες να αμφισβητήσουν τα πάντα. Στον Πρώτο Στοχασμό, ενθαρρύνει την αμφιβολία, ενώ στον Δεύτερο Στοχασμό, το περίφημο παράδειγμα του κεριού δείχνει πώς ο νους κατανοεί τον εαυτό του πιο εύκολα από ό,τι τα εξωτερικά αντικείμενα, τα οποία παραμένουν πρόσχημα για την ενδοσκόπηση του πνεύματος. Ο Τρίτος Στοχασμό διερευνά την αναγκαιότητα μιας αιτίας για τις ιδέες έξω από τον εαυτό μας, οδηγώντας τον Ντεκάρτ να εξετάσει την ύπαρξη του Θεού, υποστηρίζοντας ότι πρέπει να υπάρχει ένας τέλειος Θεός για να εξηγήσει την προέλευση των ιδεών μας και να αντιμετωπίσει την ανθρώπινη απομόνωση. Στο Τέταρτο Στοχασμό δεσμεύεται να λύσει το πρόβλημα του σφάλματος, δεδομένου ότι ο Θεός δεν θα μπορούσε να είναι απατεώνας και να με έχει προικίσει με ελαττωματική νόηση. Στον Πέμπτο Στοχασμό, ο Ντεκάρτ παρέχει μια οντολογική απόδειξη για την ύπαρξη του Θεού, υποστηρίζοντας ότι η τελειότητα του Θεού εξασφαλίζει το αλάθητο της διάνοιας που μας έχει δοθεί. Τέλος, στον Έκτο Στοχασμό, ο Ντεκάρτ τεκμηριώνει την ύπαρξη των υλικών πραγμάτων, θέτοντας τις βάσεις για τη φυσική και την αλληλεπίδραση μεταξύ του νου και του εξωτερικού κόσμου.
Η περίφημη φράση «σκέφτομαι, άρα υπάρχω» (Λατινικά: Cogito, ergo sum) στον Δεύτερο Στοχασμό, υπογραμμίζει την ιδέα ότι η διάνοια έχει μεγαλύτερη βεβαιότητα από την ύλη και την αξιοπιστία της δικής μου διάνοιας έναντι της αξιοπιστίας των άλλων. Αυτό αντανακλά μια τάση προς τον υποκειμενισμό, όπου όλη η γνώση, συμπεριλαμβανομένης και της γνώσης του φυσικού κόσμου, διαμεσολαβείται μέσω της διάνοιας. Αν σταματούσα να σκέφτομαι, δεν θα είχα καμία βάση για να υποθέσω τη δική μου ύπαρξη. Επιπλέον, ο Ντεκάρτ θεωρεί ότι η ψυχή είναι εντελώς διαφορετική από το σώμα, υποδηλώνοντας ότι είναι πιο εύκολα κατανοητή από τη φυσική ύλη. Η έννοια του cogito χαρακτηρίζεται από τη σαφήνεια και την καθαρότητά, αναδεικνύοντας τον θεμελιώδη ρόλο της στη φιλοσοφία του. Σύμφωνα με τον Ντεκάρτ, η κατανόηση της εξωτερικής πραγματικότητας πρέπει να προέρχεται από τη διανοητική κατανόηση και όχι από την αισθητηριακή αντίληψη.
Η σύνδεση μεταξύ της φιλοσοφίας του Ντεκάρτ και της έννοιας του Homo Economicus έγκειται στον θεμελιώδη ρόλο της ορθολογικής σκέψης και του υποκειμενισμού στα δύο αυτά πλαίσια. Ο Ντεκάρτ δίνει έμφαση στη δύναμη της ατομικής λογικής σκέψης ως θεμέλιο της ύπαρξης και της γνώσης. Ο Homo Economicus λειτουργεί στο πλαίσιο της Θεωρίας Ορθολογικών Αποφάσεων (RDT), η οποία στηρίζει αρκετές κρίσιμες οικονομικές θεωρίες, όπως η κατανάλωση, η ζήτηση, οι επενδύσεις και η διαχρονική κατανομή των πόρων. Σύμφωνα με αυτό το υπόδειγμα, τα άτομα λαμβάνουν ορθολογικές αποφάσεις για να μεγιστοποιήσουν τη χρησιμότητά τους, ελαχιστοποιώντας, παράλληλα, τις επενδύσεις τους. Αξιολογούν το κόστος ευκαιρίας που συνδέεται με διάφορες εναλλακτικές λύσεις, προσπαθώντας να κάνουν επιλογές που αποφέρουν τις καλύτερες μακροπρόθεσμες αποδόσεις. Αυτή η έννοια του ορθολογισμού απηχεί την επιμονή του Ντεκάρτ στη μεθοδική σκέψη, όπου η λογική σκέψη του ατόμου είναι απαραίτητη για την κατανόηση της πραγματικότητας. Παράλληλα, όπως ο Ντεκάρτ αναδεικνύει τον μαθηματικό συλλογισμό σε ουσιώδες συστατικό για την κατανόηση του κόσμου –ενσωματώνοντας τα μαθηματικά με τη λογική και τις φυσικές επιστήμες–, το πλαίσιο ορθολογικής λήψης αποφάσεων στα οικονομικά βασίζεται σε λογικές δομές και μαθηματικά μοντέλα για την ανάλυση των προτιμήσεων και τη βελτιστοποίηση των αποτελεσμάτων.
Κλείνοντας, η στενή θεώρηση του υποδείγματος Homo Economicus στον ορθολογισμό και την υποκειμενικότητα έχει δεχθεί κριτική από τα συμπεριφορικά, ετερόδοξα, θεσμικά και φεμινιστικά οικονομικά, τα οποία αποκαλύπτουν την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Είναι απαραίτητο να μελετούμε τα φιλοσοφικά θεμέλια πίσω από τα οικονομικά υποδείγματα και να εμπλουτίζουμε την κατανόησή μας με κριτικές από διάφορους οικονομικούς κλάδους για να αναπτύξουμε μια πιο ολοκληρωμένη άποψη της ανθρώπινης συμπεριφοράς και των οικονομικών αποτελεσμάτων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Beyssade, J. (2006). Descartes. Στο Φ. Σατελέ (Επιμ.), Η Φιλοσοφία (μτφ. Κ. Παπαγιώργης) Εκδόσεις Γνώση
- Desanti, J. (2006). Ο Γαλιλαίος και η νέα άποψη για την φύση. Στο Φ. Σατελέ (Επιμ.), Η Φιλοσοφία (μτφ. Κ. Παπαγιώργης. Εκδόσεις Γνώση
- Efeoğlu, E., & Çalışkan, Y. (2018). A brief history of homo economicus from the economics discipline perspective. Artıbilim Adana Alparslan Türkeş Bilim ve Teknoloji Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2(1), 28-36
- Fleck, R. (2021). The Scientific Revolution in Art. Physics in Perspective, 23(2), 139-169
- Hobsbawm, E.J. (2015). Η εποχή των επαναστάσεων, 1789-1848. ΜΙΕΤ (ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ)
- Δρακόπουλος, Σ. (2001). Ορθολογικότητα και Οικονομική επιστήμη: το υπόδειγμα του Homo Economicus. Νεύσις, 10, 129-142
- Θεοδοσίου, E. (2018). Ρενέ Ντεκάρτ – Ρενάτος Καρτέσιος Ο φιλόσοφος, ο μαθηματικός, ο φυσικός επιστήμονας. PHYSICS NEWS Διαθέσιμο εδώ
- Μπενιέ, Ζ.-Μ. (2001). Ιστορία της νεότερης σύγχρονης φιλοσοφίας. Εκδόσεις Καστανιώτης
- Ντεκάρτ, Ρ. (1976). Λόγος περί της Μεθόδου (Εισαγωγή, μετάφραση, σημειώσεις Χ. Χρηστίδης). Εκδόσεις Παπαζήσης
- Ντεκάρτ, Ρ. (2009). Στοχασμοί περί της Πρώτης Φιλοσοφίας. Εκδόσεις Εκκρεμές
- Ράσσελ, Μ. (1982). Από την Αναγέννηση στον Χιουμ. Εκδόσεις Αρσενίδης
