Της Αριάδνης – Παναγιώτας Φατσή,
Ο Πιερ Πάολο Παζολίνι, μία από τις πιο εμβληματικές μορφές για τον ιταλικό πολιτισμό, είναι περισσότερο γνωστός ως σκηνοθέτης που έφερε τον ακατέργαστο ρεαλισμό στην οθόνη με ταινίες όπως το “Accattone”, το “Mamma Roma” αλλά και τη γνωστή σε μας «Μήδεια» με τη Μαρία Κάλλας. Το κινηματογραφικό του ύφος, που χαρακτηρίζεται από μια βαθιά ενσυναίσθηση για τους απόκληρους της κοινωνίας, τον έχει κάνει κεντρική φιγούρα στον ιταλικό νεορεαλισμό. Ωστόσο, λιγότεροι γνωρίζουν ότι οι καλλιτεχνικές ρίζες του Παζολίνι βρίσκονται στη λογοτεχνία. Ξεκίνησε την καριέρα του ως ποιητής και μυθιστοριογράφος πριν στραφεί στον κινηματογράφο, και το πρώτο του μυθιστόρημα εκδόθηκε το 1955 με τίτλο “Ragazzi di vita”. Το έργο αυτό, όπως και οι μεταγενέστερες ταινίες του γνωστού σκηνοθέτη, προκάλεσε σκάνδαλο λόγω της σκληρής απεικόνισης του της κατώτερης τάξης της Ρώμης στον απόηχο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Το μυθιστόρημα αγαπήθηκε αλλά και κατακρίθηκε στην εποχή του και για αρκετό καιρό απαγορεύτηκε η κυκλοφορία του, διότι χαρακτηριζόταν από ιδιαίτερα τολμηρή γλώσσα και άνοιγε ένα παράθυρο σε μια πλευρά της Ιταλίας που πολλοί θα προτιμούσαν να αγνοήσουν, εστιάζοντας στους περιθωριοποιημένους νέους που αγωνίζονται για την επιβίωση σε μια κοινωνία που αναδιαμορφώθηκε από τον πόλεμο και τη φτώχεια. Το συγκεκριμένο βιβλίο θεωρείται σύγχρονο κλασικό και παραμένει ένα βασικό έργο για την κατανόηση τόσο της καλλιτεχνικής εξέλιξης του Παζολίνι όσο και της κριτικής του στη μεταπολεμική ιταλική κοινωνία. Εδώ και λίγες μέρες, το ελληνόφωνο κοινό μπορεί να προμηθευτεί από τις Εκδόσεις Gutenberg το έργο σε μετάφραση του Γιώργου Κεντρωτή, με τίτλο «Αλάνια».
Η υπόθεση του έργου ακολουθεί τον Riccetto (Σγουρομάλλη), ένα νεαρό αγόρι του δρόμου, από την παιδική του ηλικία, όταν συμμετέχει στο μυστήριο της Πρώτης Κοινωνίας και του Χρίσματος (το οποίο στους καθολικούς συμβαίνει στην παιδική ηλικία μετά από κατήχηση), σηματοδοτώντας μια ιεροτελεστία που έχει μεγάλη σημασία στην καθολική παράδοση. Παρόλα αυτά, σε αντίθεση με την εξιδανικευμένη εικόνα ενός νεαρού καθολικού αγοριού, ο νεαρός πρωταγωνιστής γρήγορα παρεκκλίνει από αυτό το μονοπάτι και παρασύρεται σε μια ζωή εγκληματικότητας και επιβίωσης στους δρόμους της Ρώμης. Το μυθιστόρημα καταγράφει τον αγώνα του και των φίλων του για επιβίωση μέσω κλοπών, απατών, ακόμη και πορνείας. Ο Παζολίνι δεν ρομαντικοποιεί τις πράξεις των χαρακτήρων του. Αντίθετα, τις παρουσιάζει ως απαραίτητο μέσο επιβίωσης σε έναν σκληρό, αδιάφορο κόσμο, με αποτέλεσμα τελικά αυτές οι μορφές να γίνονται συμπαθείς στον αναγνώστη.
Το μυθιστόρημα απεικονίζει ζωηρά τη μεταπολεμική Ρώμη, όπου τα απομεινάρια της καταστροφής του πολέμου διακρίνονται στις ζωές των κατοίκων της. Ο Παζολίνι απεικονίζει την πόλη τόσο ως σκηνικό όσο και ως χαρακτήρα – τα ερείπια και η αθλιότητά της αντανακλούν το χάος και την καταστροφή της ζωής των αγοριών. Ο Riccetto και οι συνομήλικοί του δεν έχουν καμία ξεκάθαρη φιλοδοξία ή ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον, αλλά έχουν αποδεχθεί μια ζωή που είναι σχεδόν μηδενιστική, με παντελή απουσία μακροπρόθεσμων σχεδίων. Ο κόσμος τους είναι ένας κόσμος με φευγαλέες απολαύσεις, μικρές νίκες και συχνές απογοητεύσεις. Η αφηγηματική προσέγγιση του Παζολίνι τοποθετεί τους αναγνώστες απευθείας δίπλα στους χαρακτήρες, προσφέροντας ελάχιστα πλαίσια ή εξήγηση για τις πράξεις τους. Αυτό επιτρέπει στο μυθιστόρημα να χρησιμεύσει ως ένα είδος κοινωνικού ντοκουμέντου, βυθίζοντας τους αναγνώστες στην αφιλτράριστη πραγματικότητα της ζωής στον δρόμο στη Ρώμη της εποχής. Είναι ένας κόσμος όπου οι προσπάθειες των νέων αυτών για συντροφικότητα και αλληλεγγύη συχνά ματαιώνονται από την ίδια απόγνωση που δημιουργεί τους δεσμούς ανάμεσά τους. Ωστόσο, ο σεβασμός του Παζολίνι για αυτή την κατώτερη τάξη είναι εμφανής, διότι απεικονίζει την ανθεκτικότητα και την ανυπακοή τους ως μια μορφή επιβίωσης σε μια κοινωνία που τους έχει γυρίσει την πλάτη.
Τα «Αλάνια» είναι χωρίς αμφιβολία ένα συναρπαστικό έργο νεορεαλισμού, που βυθίζει τους αναγνώστες στη σκληρή, ασυμβίβαστη πραγματικότητα της μεταπολεμικής Ρώμης. Η ακλόνητη απεικόνιση των αγώνων που αντιμετωπίζει η περιθωριοποιημένη νεολαία από τον Παζολίνι παρέχει μια οδυνηρή κριτική της ιταλικής κοινωνίας, όπου οι υποσχέσεις για πρόοδο και ανασυγκρότηση αφήνουν πολλούς πίσω τους. Σε αντίθεση με τις πιο ελπιδοφόρες αφηγήσεις των συγχρόνων του, το μυθιστόρημα του Παζολίνι παρουσιάζει έναν κόσμο όπου η ίδια η επιβίωση είναι μια μορφή αντίστασης και όπου η ελπίδα αντικαθίσταται από τον καθημερινό αγώνα. Η δύναμη του μυθιστορήματος έγκειται στην ικανότητά του να προκαλεί ενσυναίσθηση χωρίς να ρομαντικοποιεί τα θέματά του. Οι χαρακτήρες του Παζολίνι δεν είναι ήρωες με καμία παραδοσιακή έννοια. Είναι ελαττωματικά άτομα και οδηγούνται από παρορμήσεις που η κοινωνία καταδικάζει. Ωστόσο, αυτή ακριβώς η απεικόνιση των ελαττωμάτων και των αγώνων για την επιβίωση είναι που προσδίδει στο μυθιστόρημα τη διαρκή του δύναμη, παρουσιάζοντας τους χαρακτήρες ως προϊόντα του περιβάλλοντός τους, διαμορφωμένα από μια Ρώμη που τους προσφέρει λίγα πέρα από τα ερείπια της.
Για όσους ενδιαφέρονται για την ιταλική λογοτεχνία, την μεταπολεμική ιστορία ή τις ρίζες του καλλιτεχνικού οράματος του Παζολίνι, το συγκεκριμένο βιβλίο είναι ένα απαραίτητο ανάγνωσμα. Είναι ένα προκλητικό βιβλίο, αλλά όχι άδικα – η κατ’ επίφαση προκλητικότητα της γλώσσας και των θεμάτων περιέχει μια εξιστόρηση που είναι στον πυρήνα της βαθιά ανθρώπινη. Ενώ τα θέματα της φτώχειας και της απελπισίας μπορεί να σοκάρουν τον αναγνώστη, η ωμή ειλικρίνεια του μυθιστορήματος και η βαθιά κατανόηση των χαρακτήρων του από τον Παζολίνι δημιουργεί ένα κλίμα όπου η επιβίωση είναι πλέον μια πράξη αντίστασης σε ένα κατεστημένο που έχει ανάγκη να περιθωριοποιεί ομάδες του πληθυσμού.
