Του Αργύρη Χατζηδιάκου,
Η φυσική κατάσταση είναι μια βασική έννοια της πολιτικής φιλοσοφίας, ιδιαίτερα στα έργα του Thommas Hobbes και του John Locke. Αποτελεί ένα φιλοσοφικό μεθοδολογικό εργαλείο και αναφέρεται σε μια υποθετική κατάσταση των ανθρώπων πριν την ίδρυση της οργανωμένης κοινωνίας, πολιτείας ή κράτους. Πιο συγκεκριμένα, σχετίζεται με μια προ-κοινωνική και πολιτική φάση των ανθρώπων που εντός της τα άτομα ζουν μόνο κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες και αρχές που θα αναλύσουμε παρακάτω στις θεωρίες των παραπάνω φιλοσόφων.
Ο πρώτος φιλόσοφος που εισήγαγε την έννοια της φυσικής κατάστασης είναι ο Thommas Hobbes στο έργο του «Λεβιάθαν», έργο που αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα έργα της πολιτικής φιλοσοφίας. Στη φυσική κατάσταση του Hobbes σκιαγραφείται μια εικόνα αναρχίας και συνεχούς πολέμου όλων εναντίον όλων, «bellum omnium contra omnes», όπως αναφέρει και εντός του έργου του. Η φυσική κατάσταση είναι μια πρώιμη φάση, όπου ο άνθρωπος βρίσκεται μόνος του ως ατομικότητα, καθώς δεν έχει εισαχθεί ακόμα σε κάποια μορφή κοινωνίας. Το άτομο είναι εντελώς ελεύθερο για τις πράξεις και τις επιλογές του, απαλλαγμένο από φίλτρα ηθικής, σεβασμού και αλληλεγγύης.
Η προ-πολιτική φάση των ανθρώπων που εισάγει ο φιλόσοφος χαρακτηρίζεται από συνεχή πόλεμο, μια αέναη κατάσταση βιοπραγιών και διαμάχης, η οποία τα οδηγεί προς την καταστροφή, την αλληλοεξόντωση και την πολεμική σύγκρουση μέχρις εσχάτων. Κάθε άνθρωπος επιδιώκει την προσωπική του επιβίωση, με αποτέλεσμα να έρχεται σε σφοδρή σύγκρουση με τους άλλους. Κύριος στόχος του ατόμου είναι η συσσώρευση όλο και διαρκώς περισσότερης εξουσίας προκειμένου να μπορεί να ικανοποιεί τις ανάγκες και τις ηδονές του. Για τον Hobbes ο άνθρωπος στη φυσική κατάσταση δεν έχει κάποια αγαθή φύση, αλλά είναι από τη βάση του εγωιστής και ηδονιστής. Κυνηγά μόνο το προσωπικό του όφελος και συμφέρον, καθοδηγούμενος από την εσωτερική του δύναμη ως ένα θηρευτικό ζώο.
Μέσα λοιπόν σε αυτή την αρχική προ-πολιτισμική φυσική κατάσταση οι άνθρωποι, ενώ ο κύριος στόχος τους είναι η κατάκτηση της απόλυτης ελευθερίας, ενός αναπόσπαστου δικαιώματος που ορίζει ο Hobbes, επιτυγχάνουν το ακριβώς αντίθετο. Από τριβή που δημιουργείται ανάμεσά τους, με τις διαρκείς συγκρούσεις των συμφερόντων τους, κινδυνεύουν να χάσουν τη ζωή τους, καθώς η κατάσταση στην οποία ζουν κατακερματίζεται αργά και ο κόσμος τους οδηγείται με μαθηματική ακρίβεια προς τον αφανισμό. Κατανοούμε λοιπόν, μέσα από την ερμηνεία αυτής της κατάστασης, ότι οι άνθρωποι δεν έχουν καμία φυσική τάση για ειρηνική συνύπαρξη, καθώς δεν τίθενται ως κοινωνικά ζώα αλλά ως εγωιστικά. Για άτομα δηλαδή που ενεργούν μόνα τους, πάντα με την αίσθηση της απόλυτης ελευθερίας, χωρίς να έχουν την αίσθηση της ευθύνης των πράξεων τους, οι οποίες κινούνται μόνο προς το συμφέρον τους και την ανάγκη τους για αυτοσυντήρηση.
Αντιθέτως, ο John Locke στο έργο του «Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως» εισάγει μια εντελώς διαφορετική εικόνα της φυσικής κατάστασης από αυτή του Hobbes, του οποίου γνώριζε τα κείμενα και υπό μια έννοια η θεωρία του ήταν και είναι μια προσπάθεια απάντησης και ανασκευής των «επικίνδυνων» όψεων της σκέψης του. Θα προσυπέγραφε, θα πει κανείς, την διατύπωση του Wilhelm Leibniz: «Ο Λεβιάθαν είναι τερατώδες βιβλίο, όπως δηλώνει άλλωστε και ο ίδιος ο τίτλος του».
Στη φυσική κατάσταση του Locke δεν παρουσιάζεται μια εικόνα ασυδοσίας και πολέμου, όπως σε αυτή του δεύτερου. Τα άτομα εντός της ζουν ειρηνικά και αρμονικά, όντας όλα ίσα και ελεύθερα, έχοντας όλα τα ίδια δικαιώματα λόγω κοινής ψυχοπνευματικής φύσης. Το πεδίο αυτής της κατάστασης δηλαδή χαρακτηρίζεται από ένα καθεστώς ισότητας και ελευθερίας που επιτρέπει στους ανθρώπους να ζουν σε ειρήνη και ασφάλεια, μακριά από τριβές και κακοποιήσεις. Ωστόσο, αυτή η αρμονία είναι σημαντικό να σημειώσουμε πως δεν επαφίεται απλώς στα παραπάνω δικαιώματα γενικώς και αορίστως. Η φυσική κατάσταση στον Locke οργανώνεται και καθοδηγείται από τον Φυσικό Νόμο που ορίζει πως κανείς δεν επιτρέπεται βλάπτει τη ζωή και την ελευθερία τόσο του ιδίου, όσο και των άλλων, διότι ο άνθρωπος, σύμφωνα με τον φιλόσοφο, αποτελεί δημιούργημα του θεού, ενός πάνσοφου προσώπου και μόνο αυτός μπορεί να ορίσει την διάρκεια, την αρχή και το τέλος της ζωής ενός ανθρώπου.
Τι είναι όμως ο Φυσικός Νόμος; Ο Φυσικός Νόμος ή διαφορετικά Νόμος της Φύσης είναι ένας καθολικός ηθικός κώδικας θείας προέλευσης, καθώς σχετίζεται άμεσα με τον Λόγο του Θεού που ορίζει, καθοδηγεί τη ζωή των ανθρώπων και επιτάσσει τη διατήρηση της ζωής, την ελευθερία και την ισότητα. Βάσει αυτού του νόμου απαγορεύεται στους ανθρώπους να έχουν μεταξύ τους σχέσεις υποταγής, δουλείας και βίας.
Συμπερασματικά, οι δύο αυτές οπτικές της φυσικής κατάστασης, αν και αναφέρονται και οι δύο σε μια προ-κοινωνική φάση των ανθρώπων, παρατηρούμε πως διαφέρουν χαρακτηριστικά ως προς την εικόνα τους. Στον Hobbes, εντός της καταστάσεως ο πόλεμος και η ασυδοσία είναι γεγονός που καθοδηγείται από την ανθρώπινη φύση για ανάγκη εξουσίας και ηδονής, με σκοπό την αυτοσυντήρηση και την ευδαιμονία.
Ενώ στον Locke, σε αντίθεση με τη φυσική αυτή φάση του Hobbes, η οποία περιγράφεται ως μια κόλαση μέσα στην οποία κυριαρχεί ο πόλεμος, υπάρχει μια κατάσταση φύσει εφοδιασμένη με θεσμούς, κανόνες και μέτρα, καθώς επίσης και από ηθικές επιταγές τις οποίες εισάγει το Φυσικό Δίκαιο. Η έννοια του πολέμου δεν μπορεί να ανιχνευτεί ή ψηλαφηθεί, καθώς η κατάσταση που εισάγει ορίζεται και καθοδηγείται από αυτή και απαγορεύει τις βιοπραγίες, προωθώντας τη διατήρηση της ζωής και μόνο. Ο Locke επιλέγει να περιορίσει με τον Φυσικό Νόμο στην πολιτική του φιλοσοφία τα άτομα, διότι αν δεν το έπραττε, θα κατέληγε νομοτελειακά, μπορούμε να σημειώσουμε, σε μια φυσική κατάσταση παρόμοια με αυτή του Hobbes.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- John Locke: Δεύτερη Πραγματεία Περί Κυβερνήσεως, Δοκίμια με θέμα την αληθινή αρχή, την έκταση και τον σκοπό της πολιτικής εξουσίας, Πασχάλης Κιρτομηλίδης, εκδόσεις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
- Thommas Hobbes: Λεβιάθαν ή η ύλη, μορφή και εξουσίας μιας εκκλησιαστικής λαϊκής κοινότητας, Εκδόσεις: Γνώση
- Άρης Στυλιανού: Θεωρίες του κοινωνικού συμβολαίου, Από τον Γκρότιους στον Ρουσσώ, Εκδόσεις Πόλις
- Πολιτική και θρησκεία στην Φιλοσοφία του John Locke, Γιάννης Πλαγγέσης, University Studio Press
