Της Ιωάννας Αναστασίου,
Μία από τις πιο όμορφες και ενδιαφέρουσες περιόδους της ζωής ενός ανθρώπου είναι αναμφίβολα το πέρασμα από την παιδική στην ενήλικη ζωή. Μια διαδρομή γεμάτη εκπλήξεις που χαρακτηρίζεται από πολυάριθμες και ταχείες αλλαγές (σωματικές, ψυχολογικές, συμπεριφορικές) και που στα μάτια ενός παιδιού φαντάζουν μάλλον τρομακτικές και σοκαριστικές. Και ναι, όλα αυτά τα αντιφατικά μεταξύ τους επίθετα ταιριάζουν «γάντι» στο κομβικό αυτό σημείο της ανάπτυξης, τη γνωστή σε όλους μας ως ΕΦΗΒΕΙΑ.
Η ήβη ξεκινά στην ηλικία των 8-13 ετών για τα κορίτσια και 9-14 ετών για τα αγόρια και σηματοδοτείται από την ανάπτυξη των γονάδων (ωοθήκες – όρχεις αντίστοιχα), ενώ τα κορίτσια παρουσιάζουν επίσης ανάπτυξη των μαζικών αδένων (μαστών) που προηγείται της εμμηναρχής (έναρξη της εμμήνου ρύσεως). Στην περίπτωση που τα δευτερογενή χαρακτηριστικά του φύλου εμφανιστούν πριν τα 8 έτη για τα κορίτσια και πριν τα 9 έτη για τα αγόρια, τότε γίνεται λόγος για πρώιμη ήβη, η οποία δείχνει να είναι συχνότερη στα θηλυκά άτομα.
Άξονας Υποθαλάμου–Υπόφυσης–Γονάδων
Ένας όρος-κλειδί που θα αναφερθεί παρακάτω είναι ο «άξονας υποθαλάμου–υπόφυσης–γονάδων», ο οποίος είναι υπεύθυνος για την παραγωγή ορμονών και κατ’ επέκταση για την ανάπτυξη των δευτερογενών χαρακτηριστικών του φύλου. Συνοπτικά, ο υποθάλαμος στον εγκέφαλο παράγει την εκλυτική ορμόνη των γοναδοτροπινών (GnRH) που διεγείρει την απελευθέρωση γοναδοτροπινών (FSH και LH) από την υπόφυση και αυτές με τη σειρά τους διεγείρουν την παραγωγή στεροειδών ορμονών του φύλου (τεστοστερόνη, οιστρογόνα, προγεστερόνη) από τις γονάδες. Το μονοπάτι αυτό έχει την ικανότητα να αυτοελέγχεται με αρνητική ανάδρομη τροφοδότηση. Δηλαδή, το τελικό προϊόν (ορμόνες φύλου) αναστέλλουν την παραγωγή GnRH από τον υποθάλαμο και γοναδοτροπινών από την υπόφυση, έτσι ώστε η παραγωγή τους να μην συνεχίζεται αέναα. Ο άξονας αυτός ενεργοποιείται δύο φορές: πρώτη φορά μετά τη γέννηση λόγω της απουσίας στεροειδών του πλακούντα, που κρατούσαν τον άξονα υπό καταστολή μέσω αρνητικής ανάδρομης τροφοδότησης, και δεύτερη φορά στην εφηβεία.
Οι δύο τύποι Πρώιμης Ήβης
Η πρώιμη ήβη μπορεί να διακριθεί σε δύο κατηγορίες:
- την Περιφερική ή GnRH-ανεξάρτητη, που δεν σχετίζεται με τον άξονα (20% των περιπτώσεων) και
- την Κεντρική ή GnRH-εξαρτώμενη, που σχετίζεται άμεσα με τον άξονα, είναι πιο συχνή (80% των περιπτώσεων).
Περιφερική Πρώιμη Ήβη
Μπορεί να οφείλεται σε:
- Γενετικές διαταραχές
- Οικογενής αρρενο-περιορισμένη πρόωρη ήβη,
- Σύνδρομο McCune – Albright: Χαρακτηρίζεται από υπερλειτουργία των ενδοκρινών αδένων (άρα υπερέκκριση ορμονών φύλου), σκελετικές και δερματικές βλάβες (κηλίδες café-au-lait),
- Συγγενής υπερπλασία των επινεφριδίων: Τα επινεφρίδια παράγουν πολλές ορμόνες μεταξύ των οποίων και ορμόνες του φύλου, οι οποίες σε υπερπλασία υπερεκκρίνονται.
- Επίκτητες διαταραχές
- Έκθεση σε εξωγενείς ορμόνες του φύλου,
- Όγκοι γονάδων και επινεφριδίων: για ακόμη μια φορά έχουμε υπερέκκριση ορμονών φύλου, που δεν οφείλεται, όμως, σε γενετικό αίτιο.
Κεντρική Πρώιμη Ήβη
Η κεντρική πρώιμη ήβη είναι αποτέλεσμα της πρόωρης ωρίμανσης του άξονα υποθαλάμου–υπόφυσης–γονάδων.
- Τα αίτιά της μπορεί να είναι νόσοι του εγκεφάλου όπως μηνιγγομυελοκήλη (τύπος δισχιδούς ράχης), υδροκεφαλία, υποξική–ισχαιμική εγκεφαλοπάθεια των νεογνών, εγκεφαλίτιδα, υποθαλαμικό αμάρτωμα (καλοήθης όγκος που προβάλλει μέσα στον υποθάλαμο), νευροϊνομάτωση τύπου 1.
- Γενετικά αίτια — οι μεταλλάξεις των παρακάτω γονιδίων σχετίζονται με την εμφάνιση κεντρικής πρώιμης ήβης:
- Γονίδιο MKRN3: Το γονίδιο αυτό κωδικοποιεί φυσιολογικά την πρωτεΐνη MKRN3, της οποίας ο ρόλος είναι να αποτρέπει την πρόωρη ενεργοποίηση του άξονα, καταστέλλοντας γονίδια που σχετίζονται με την ενεργοποίησή του (όπως γονίδιο KISS1 και γονίδιο που κωδικοποιεί τη νευροκινίνη Β). Συνεπώς, το συγκεκριμένο γονίδιο αποτρέπει την πρόωρη έναρξη της ήβης και αυτό γίνεται φανερό από το γεγονός ότι λίγο πριν την έναρξη της εφηβείας τα επίπεδα της πρωτεΐνης MKRN3 μειώνονται στο πλάσμα. Μια ακόμη σημαντική πληροφορία για αυτό το γονίδιο είναι ότι εδράζεται στο χρωμόσωμα 15 και σχετίζεται με το σύνδρομο Prader – Willi. Παρόλο που οι ασθενείς με αυτό το σύνδρομο εμφανίζουν καθυστερημένη ήβη ή παντελή απουσία της λόγω υπογοναδισμού, σε βλάβη ή απώλεια του γονιδίου MKRN3 προκύπτει κεντρική πρώιμη ήβη.
- Γονίδιο KISS1: Προϊόν αυτού του γονιδίου είναι η πρωτεΐνη κισπεπτίνη, η οποία είναι υπεύθυνη για την ενορχήστρωση της παλμικής απελευθέρωσης GnRH. Το γονίδιο αυτό, επομένως, είναι σημαντικό για την έναρξη και διατήρηση της ήβης. Σε ασθενείς με κεντρική πρώιμη ήβη τα επίπεδα της κισπεπτίνης στο πλάσμα είναι υψηλά, αλλά αυξημένα επίπεδα κισπεπτίνης δεν σημαίνουν απαραίτητα πρόωρη εφηβεία.
- Γονίδιο DLK1: Εδράζεται στο χρωμόσωμα 14 και κωδικοποιεί την πρωτεΐνη PDH. Ο ρόλος αυτού του γονιδίου είναι να εξασφαλίζει τη φυσιολογική ανάπτυξη των νευρώνων κισπεπτίνης και για αυτό η απώλεια ή μεθυλίωση του DLK1 οδηγεί σε αυξημένη νευρογένεση νευρώνων κισπεπτίνης και άρα, με βάση όσα αναφέρθηκαν για την κισπεπτίνη, σε πρώιμη ήβη. Το γονίδιο αυτό εκφράζεται σε υποθάλαμο, υπόφυση και επινεφρίδια.
Επιπλέον, η πρώιμη ήβη μπορεί να είναι αποτέλεσμα της δίαιτας, καθώς σύμφωνα με έναν πιθανό μηχανισμό, μια δίαιτα υψηλής περιεκτικότητας σε λίπη μπορεί να προκαλέσει φλεγμονή του υποθαλάμου και ενεργοποίηση της μικρογλοίας του. Αυτό έχει ως επακόλουθο την παραγωγή προσταγλανδινών, οι οποίες μεσολαβούν στην ενεργοποίηση της GnRH.
Αντιμετώπιση
Η κεντρική πρώιμη ήβη είναι δυνατό να αντιμετωπιστεί με τη χορήγηση GnRHa μακράς δράσης είτε ενδομυϊκά είτε με την τοποθέτηση εμφυτεύματος στην έσω επιφάνεια του βραχίονα, για την καταστολή του άξονα. Στην περιφερική πρώιμη ήβη, κύριος στόχος είναι η καταστολή της έκκρισης ορμονών του φύλου από τα επινεφρίδια στην περίπτωση συγγενούς υπερπλασίας των επινεφριδίων, ενώ χρησιμοποιούνται και αναστολείς αρωματάσης (η αρωματάση είναι ένζυμο που μετατρέπει τα ανδρογόνα σε οιστρογόνα).
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Precocious Puberty: Types, Pathogenesis and Updated Management, διαθέσιμο εδώ
- A review of the genetics and epigenetics of central precocious puberty, διαθέσιμο εδώ
- Diet-Induced Hypothalamic Inflammation, Phoenixin, and Subsequent Precocious Puberty, διαθέσιμο εδώ
