Της Αριάδνης – Παναγιώτας Φατσή,
Η ικανότητα επικοινωνίας και ανταλλαγής πληροφοριών υπήρξε ανέκαθεν ζωτικής σημασίας για τις ανθρώπινες κοινωνίες, ήδη από αρχαιοτάτων χρόνων. Σήμερα, όμως, σε έναν κόσμο που κυριαρχείται από την τεχνολογία και τα παγκόσμια δίκτυα επικοινωνίας, αυτές οι δυνατότητες έχουν αποκτήσει νέα σημασία. Στο πιο πρόσφατο έργο του, με τίτλο Nexus: Μια σύντομη ιστορία των δικτύων πληροφοριών από την Εποχή του Λίθου μέχρι την εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης, ο Yuval Noah Harari εμβαθύνει στην εξέλιξη των δικτύων πληροφοριών και τον αντίκτυπό τους στην ανθρώπινη ιστορία και κοινωνία. Μέσα από μια διεπιστημονική, αλλά και διαχρονική προσέγγιση, η ανάλυση του Harari υπογραμμίζει πώς οι πληροφορίες και τα δίκτυα διαμοιρασμού τους ήταν πάντοτε κομβικά στοιχεία για την ανθρώπινη πρόοδο, αλλά και πώς μπορούν να γίνουν εργαλεία χειραγώγησης στη σύγχρονη εποχή της τεχνητής νοημοσύνης.
Το Nexus μεταφράστηκε στα ελληνικά από τον Μιχάλη Λαλιώτη και κυκλοφόρησε εδώ και λίγες ημέρες για το ελληνόφωνο κοινό από τις Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. Πριν, όμως, ασχοληθούμε περισσότερο με το περιεχόμενο του βιβλίου, ας γνωρίσουμε καλύτερα τον συγγραφέα. Ιδιαίτερα γνωστός για την τριλογία Sapiens, o Yuval Noah Harari είναι ιστορικός, συγγραφέας και φιλόσοφος με καταγωγή από το Ισραήλ. Τα βιβλία του έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες και ο ίδιος έχει βραβευτεί πολλάκις σε διεθνές επίπεδο για τα έργα του, που παρουσιάζουν με έναν διαφορετικό τρόπο την ιστορία της ανθρωπότητας, αλλά και τα μεγαλύτερα διλήμματα του σήμερα.
Το βιβλίο που παρουσιάζουμε σήμερα εστιάζει στην εξέλιξη των δικτύων πληροφοριών, από τα πρώιμα θρησκευτικά και πολιτικά συστήματα μέχρι την άνοδο της τεχνητής νοημοσύνης. Ο Harari υποστηρίζει ότι η πληροφορία ήταν πάντα ένα δίκοπο μαχαίρι: ενώ επιτρέπει στις κοινωνίες να οργανωθούν και να αναπτυχθούν, μπορεί επίσης να γίνει εργαλείο χειραγώγησης. Αυτό το θέμα είναι και το κεντρικό στο έργο, όπου ο συγγραφέας εξετάζει τον ρόλο των ιστοριών, των μύθων και των κοινών πεποιθήσεων στην οικοδόμηση των πολιτισμών, σε ένα πλαίσιο όπου η αλήθεια της πληροφορίας δεν είναι καν απαραίτητη προϋπόθεση για να μπορεί κανείς να πείσει τους άλλους, ή ενδεχομένως και να τους εξουσιάσει.
Ο Harari παρακολουθεί την ανάπτυξη αυτών των δικτύων πληροφοριών μέσα από διάφορα ιστορικά παραδείγματα και γίνεται οδηγός μας σε ένα ταξίδι που αρχίζει από την Εποχή του Λίθου, περνά μέσα από τη διάδοση των θρησκευτικών δογμάτων και την κανονικοποίηση του κειμένου της Βίβλου στη μεσαιωνική Ευρώπη, εξηγεί τον σκιώδη ρόλο της παραπληροφόρησης και των ψευδών αφηγημάτων στο τραγικό «κυνήγι μαγισσών» και φτάνει έως τις πολιτικές ιδεολογίες που διαμόρφωσαν τον 20ό αιώνα, όπως ο ναζισμός και ο σταλινισμός. Ο συγγραφέας δίνει έμφαση στον ρόλο της τεχνολογίας στην ενίσχυση αυτών των δικτύων, εστιάζοντας ιδιαίτερα στο πώς η σύγχρονη τεχνητή νοημοσύνη και οι αλγόριθμοι μπορούν να χειραγωγήσουν την αντίληψη του κοινού χωρίς την ανάγκη φυσικού ελέγχου. Όπως επισημαίνει ο Harari, τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης σήμερα είναι ικανά να παράγουν και να διαδίδουν αφηγήσεις που διαμορφώνουν την ανθρώπινη συμπεριφορά, παρουσιάζοντας μια νέα πρόκληση στις παραδοσιακές μορφές διακυβέρνησης και δημοκρατίας.
Σε αντίθεση με όσα είδαμε στην τριλογία Sapiens, το Nexus είναι κυρίως ένα βιβλίο για τη σύγχρονη εποχή, παρόλο που αφορμάται από ιστορικά παραδείγματα. Η αφήγηση του Harari κινείται ρευστά στο χρόνο και στο χώρο, προσφέροντας μια συγκριτική προοπτική για το πώς οι ιστορικές επαναστάσεις της πληροφορίας σχετίζονται με τις τρέχουσες προκλήσεις που τίθενται από τα ψηφιακά δίκτυα και την τεχνητή νοημοσύνη, ή τουλάχιστον κατά πόσο μπορούν να μας βοηθήσουν να εξετάσουμε αυτές τις τάσεις.
Παρόλο που στο βιβλίο εκφράζονται πολλές από τις ανησυχίες του συγγραφέα για την τεχνητή νοημοσύνη και τις πιθανές κακόβουλες εφαρμογές της, και σε αντίθεση με προηγούμενα έργα του, το μήνυμα του έργου αυτού δεν είναι κατ’ ανάγκην απαισιόδοξο, αλλά προσφέρει μια ισορροπημένη προοπτική, δίνοντας έμφαση στα μαθήματα που μπορεί να μας διδάξει η ιστορία σχετικά με τη διαχείριση της δύναμης της πληροφορίας. Η χρήση ιστορικών παραδειγμάτων από τον Harari, όπως η εξάπλωση του Malleus Maleficarum στην Ευρώπη (ενός εγχειριδίου που είχε γραφτεί από έναν κληρικό του 15ου αιώνα ως οδηγός βασανισμού και άγριας δολοφονίας γυναικών που είχαν κατηγορηθεί ως «μάγισσες» και εν τέλει διαδόθηκε σε μεγάλο βαθμό λόγω της νεοεμφανισθείσας τότε τυπογραφίας), βοηθάει στην απεικόνιση της διαχρονικής φύσης των επιχειρημάτων του, καθώς μέσα από την αναλογία οι αναγνώστες κατανοούν τη δύναμη μιας ανεξέλεγκτης αναμετάδοσης ψευδών και επικίνδυνων πληροφοριών στο σήμερα, με βάση τις σύγχρονες τεχνικές δυνατότητες.
Το Nexus δεν είναι ένα έργο που διαβάζεται ελαφρά — αλλά δεν στοχεύει και να είναι. Το βιβλίο συνιστάται ιδιαίτερα για όσους ενδιαφέρονται για τον ρόλο της πληροφορίας και της τεχνολογίας στην εξέλιξη των ανθρώπινων κοινωνιών. Η ικανότητα του Harari να συνδέει τις κουκκίδες μεταξύ προηγούμενων γεγονότων και σύγχρονων προκλήσεων καθιστά το βιβλίο αυτό ένα έργο που μπορεί να εμπνεύσει τη σκέψη του αναγνώστη για τη δύναμη της πληροφορίας και της τεχνολογίας στο παρελθόν, αλλά κυρίως στο μέλλον.
