Της Έλενας Μπασατή,
Η ταινία Valerie and Her Week of Wonders (1970), σε σκηνοθεσία του Jaromil Jireš και σενάριο της Ester Krumbachová, αποτελεί έναν σημαντικό σταθμό του νέου κύματος του τσεχοσλοβάκικου κινηματογράφου. Πρόκειται για ένα φανταστικό παραμύθι που αφηγείται την πορεία της δεκατριάχρονης Βάλερι, η οποία μέσα σε μια εβδομάδα περνά από την παιδική αθωότητα στη γυναικεία σεξουαλικότητα και ενηλικίωση, μια διαδικασία γεμάτη συμβολισμούς και υπαρξιακές συγκρούσεις.
Η πρώτη περίοδος της Βάλερι, που εμφανίζεται σε μια από τις χαρακτηριστικές σκηνές της ταινίας, σηματοδοτεί την αρχή αυτής της αλλαγής. Βλέπουμε τη Βάλερι να περπατά ξυπόλητη σε έναν δρόμο στρωμένο με μαργαρίτες και ξαφνικά παρατηρεί σταγόνες αίματος πάνω στα λευκά πέταλα. Είναι η στιγμή που συνειδητοποιεί ότι έχει αρχίσει η εμμηνόρροια της – το πρώτο σημάδι της γυναικείας ενηλικίωσης. Η σκηνή αυτή, γεμάτη λυρικότητα και συμβολισμό, δείχνει τη σύγκρουση ανάμεσα στην αγνότητα της φύσης και την έντονη συνειδητοποίηση της θηλυκής ταυτότητας.
Ωστόσο, σε αντίθεση με άλλα έργα που παρουσιάζουν την ενηλικίωση ως μια εσωτερική διαδικασία μεταμόρφωσης της πρωταγωνίστριας, στην περίπτωση της Βάλερι δεν είναι η ίδια που αλλάζει, αλλά ο κόσμος γύρω της. Ο κόσμος της μεταμορφώνεται σε έναν ασταθή και επικίνδυνο τόπο όπου η αθωότητα της κοριτσίστικης ηλικίας συγκρούεται με τις απαιτήσεις και τις επιθυμίες της γυναικείας ζωής.
Η επιλογή της διάρκειας μιας εβδομάδας στον τίτλο της ταινίας μπορεί να συνδέεται με την εβδομαδιαία διάρκεια μιας εμμηνορροϊκής περιόδου, ενώ, ταυτόχρονα, ενδεχομένως να αποτελεί μια βιβλική αναφορά στη δημιουργία του κόσμου μέσα σε επτά ημέρες, όπως καταγράφεται στο βιβλίο της Γένεσης. Η Βάλερι, λοιπόν, δεν περνά απλώς από την κοριτσίστικη αθωότητα στη γυναικεία ωριμότητα, αλλά βιώνει μια ολόκληρη δημιουργία ενός νέου κόσμου μέσα από αυτή τη μετάβαση. Η αναγέννησή της, όπως και η ίδια η έννοια της ενηλικίωσης, είναι μια διαδικασία δημιουργίας και καταστροφής.
Η ταινία χωρίζεται σε τρία μέρη, τα οποία αντιπροσωπεύουν τα τρία στάδια της γυναικείας ζωής: η Βάλερι, η Χέντβικα και η Έλσα. Αυτές οι τρεις φιγούρες συμβολίζουν τα αρχέτυπα της Παρθένου, της Μητέρας και της Γραίας, τρία παραδοσιακά γυναικεία στάδια που συνδέονται με τη νεότητα, τη γονιμότητα και τη σοφία της γήρανσης. Η Χέντβικα, συγκεκριμένα, αντιπροσωπεύει το στάδιο του γάμου και της μητρότητας, όμως η ίδια μοιάζει εγκλωβισμένη και απρόθυμη να παντρευτεί, καθώς ο γάμος για εκείνη σημαίνει τον θάνατο των δικών της ονείρων.
Σε μια ιδιαίτερα συμβολική σκηνή, η Χέντβικα εμφανίζεται να κρέμεται σαν τον Ιησού στον σταυρό, υπονοώντας τη θυσία της γυναικείας ανεξαρτησίας στο όνομα της συζυγικής και μητρικής ταυτότητας. Αυτός ο παραλληλισμός με τη σταύρωση υπαινίσσεται ότι η γυναίκα θυσιάζεται, όχι για τη σωτηρία των άλλων, αλλά για να ανταποκριθεί στους κοινωνικούς ρόλους που της επιβάλλονται, ιδιαίτερα αυτούς της συζύγου και μητέρας.
Η Έλσα, από την άλλη, είναι η γερασμένη γυναίκα που προσπαθεί να αναστήσει τη νιότη της με κάθε κόστος. Ενώ η Βάλερι βρίσκεται στην αρχή της γυναικείας της διαδρομής και η Χέντβικα εκπροσωπεί τη θυσία της μητρότητας, η Έλσα προσπαθεί να επανακτήσει τη χαμένη της ομορφιά και ζωτικότητα. Φτάνει στο σημείο να πουλήσει το σπίτι της, το οποίο αποτελεί την κληρονομιά της Βάλερι, σε αντάλλαγμα για αιώνια νεότητα.
Σε αυτήν τη φάση της ζωής της, η σεξουαλικότητα της Έλσας εκφράζεται πιο ανοιχτά και έντονα από κάθε άλλο γυναικείο χαρακτήρα της ταινίας. Η Έλσα είναι πρόθυμη να θυσιάσει τα πάντα, ακόμα και την εγγονή της, προκειμένου να παραμείνει νέα και επιθυμητή. Μέσα από τη δική της απόγνωση, αποκαλύπτεται το τεράστιο βάρος που η κοινωνία τοποθετεί πάνω στις γυναίκες, για να διατηρήσουν την ομορφιά και τη σεξουαλικότητά τους. Αυτός ο φόβος της γήρανσης και της απώλειας της ελκυστικότητας δεν είναι απλώς προσωπικός, αλλά ένα κοινωνικό επιβεβλημένο πρότυπο, το οποίο συχνά οδηγεί τις γυναίκες σε αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές.
Η Βάλερι στην ταινία βρίσκεται παγιδευμένη ανάμεσα σε δύο ισχυρά και αντιθετικά αρχέτυπα της γυναικείας φύσης: τη Μητέρα Μαρία και την Εύα. Η Μητέρα Μαρία αντιπροσωπεύει την αγνότητα, την παρθενία και τη θυσία, ενώ η Εύα είναι το σύμβολο της επιθυμίας, της σεξουαλικότητας και της αμαρτίας. Αυτά τα αρχέτυπα έχουν βαθιές ρίζες στις θρησκευτικές και κοινωνικές παραδόσεις της Δύσης, και αναπαράγουν τη διαίρεση της γυναικείας φύσης σε δύο αντίθετους πόλους: τον αγνό, άσπιλο ρόλο της γυναίκας ως μητέρας και θυσιαστικής φιγούρας, και την αμαρτωλή, σαγηνευτική φιγούρα της γυναίκας που φέρει την ευθύνη για τον πειρασμό και την ηθική φθορά.
Στην ταινία, ο ιερέας κατηγορεί τη Βάλερι ότι τον σαγήνευσε, μια σκηνή που αποτυπώνει το διαχρονικό μοτίβο της γυναίκας που θεωρείται υπεύθυνη για την ίδια της τη σεξουαλικότητα. Ο τρόπος που η κοινωνία –και εδώ, μέσω του ιερέα– προβάλλει τον πειρασμό στην ίδια τη γυναίκα είναι εμφανής, και αντανακλά την ιστορία της Εύας στη Βίβλο, η οποία κατηγορήθηκε ότι οδήγησε τον Αδάμ στην αμαρτία.
Στην περίπτωση της Βάλερι, η κοινωνία της ζητά να επιλέξει ποια πλευρά θα ενστερνιστεί. Θα είναι η Μητέρα Μαρία ή η Εύα; Το γεγονός ότι ο ιερέας την κατηγορεί πως τον παρέσυρε, φανερώνει πώς οι άνδρες συχνά μεταφέρουν την ευθύνη της δικής τους επιθυμίας στις γυναίκες, τις οποίες βλέπουν όχι ως άτομα, αλλά ως αντικείμενα του πόθου ή της ηθικής φθοράς τους.
Στην ταινία, ο ιερέας συμβολίζει τη θρησκευτική και πατριαρχική εξουσία που καταπιέζει και διαστρεβλώνει τη γυναικεία φύση. Στο τέλος, η Βάλερι βρίσκεται να κατηγορείται όχι επειδή έκανε κάτι λάθος, αλλά επειδή υπάρχει ως σεξουαλικό ον, όπως και η Εύα πριν από αυτήν. Το αρχέτυπο της Εύας, που η εκκλησία χρησιμοποιεί για να εξηγήσει την πτώση του ανθρώπου, παραμένει ένα ισχυρό εργαλείο ελέγχου της γυναικείας ταυτότητας και επιθυμίας, ενώ η Μητέρα Μαρία χρησιμεύει ως το ιδανικό πρότυπο μιας αγνότητας και αυτοθυσίας που επιβάλλεται στις γυναίκες ως «φυσικό» καθήκον.
Η Βάλερι και η εβδομάδα της μετατρέπεται σε μια αλληγορία για την αναπόφευκτη ενηλικίωση και την επίπονη διαδρομή που διανύει κάθε γυναίκα. Μέσα από συμβολικές εικόνες και ονειρικά τοπία, η ταινία παρουσιάζει τη γυναικεία φύση ως κάτι που οι κοινωνικές δυνάμεις προσπαθούν συνεχώς να ορίσουν, να περιορίσουν και να ελέγξουν.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- The Eve and Mary Parallel: Misogyny in 1 Timothy 2:11-15, aatfweb.org, διαθέσιμο εδώ
- Madwomen and mad women: an analysis of the use of female insanity and anger in narrative fiction, from vilification to validation., ir.library.louisville.edu, διαθέσιμο εδώ
- Sex or scripture? The Madonna-Whore complex, michigandaily.com, διαθέσιμο εδώ
