Του Παναγιώτη Χάτζιου,
Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, ο πλανήτης έχει κληρονομήσει μια σειρά από κομψοτεχνήματα: παλάτια, θέατρα, ναούς, ταφικά μνημεία, αγάλματα κ.α. Αυτά είναι ορισμένα από τα στοιχεία που αποδεικνύουν την ευφυΐα του ανθρώπου. Συνολικά, θα έλεγε κανείς ότι η τέχνη ψυχαγωγεί και εμπνέει. Η δημιουργία ανταποκρίνεται στην ανάγκη για έκφραση και απελευθέρωση. Η συζήτηση για την προσφορά της τέχνης στον άνθρωπο (και το αντίστροφο) είναι δεδομένη και αυταπόδεικτη. Παρόλα αυτά, δεν είναι λίγες οι φορές που αυτοκράτορες, κράτη ή οργανωμένες ομάδες χρησιμοποίησαν την τέχνη με στόχο να ασκήσουν ή να επιβάλουν την εξουσία τους. Η μεγαλοπρέπεια που εκπέμπουν τα δημιουργήματα έχει σε πολλές περιπτώσεις προπαγανδιστικό θεμέλιο. Χρονολογικά, ορισμένα παραδείγματα από την ιστορία, τόσο την παλαιότερη όσο και τη σύγχρονη, επιβεβαιώνουν τον παραπάνω συνειρμό.
Από την τοπική ιστορία, ανατρέχοντας κανείς στα κείμενα του Θουκυδίδη, θα εντοπίσει την αναφορά στα μνημεία της Αρχαίας Αθήνας. Η Αθήνα αποτέλεσε μια ισχυρή πόλη-κράτος με επιρροή και επιβολή στις υπόλοιπες. Έτσι, βρήκε τρόπο να χρηματοδοτήσει τα έργα μέσω δημοσίων ταμείων της αμυντικής συμμαχίας, ενάντια των Περσών. Η Αττική άρχισε σταδιακά να αντλεί μεγάλα ποσά από τα συμμαχικά ταμεία, με το πρόσχημα του εξοπλισμού για την άμυνα. Παρά την αντίδραση των συμμάχων, η ανάληψη γινόταν σταθερά. Χαρακτηριστικά έργα που υλοποιήθηκαν με αυτά τα χρήματα ήταν ο Παρθενώνας, τα Προπύλαια και τα Μακρά Τείχη. Τα κτίσματα αυτά κατέστησαν την Αθήνα παγκόσμιο κέντρο καλλιτεχνικής έλξης, αλλά χρησιμοποιήθηκαν και ως μέσο προπαγάνδας και ενίσχυσης της ηγεμονίας της.
Χρόνια αργότερα, η ιστορία επαναλαμβάνεται. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία χρησιμοποίησε την τέχνη της αρχιτεκτονικής με στόχο να προωθήσει την αντίληψη της ρωμαϊκής ανωτερότητας. Αγάλματα και κτήρια χτίστηκαν για να προβάλουν την παντοδυναμία των Ρωμαίων και τη θεόπνευστη βούληση των αυτοκρατόρων της. Παραδείγματα όπως το Κολοσσαίο, το Πάνθεο και η αψίδα του Κωνσταντίνου επιδεικνύουν την κυριαρχία. Το μέγεθος των κτηρίων και η δουλική εργασία ενίσχυαν την αίσθηση μονιμότητας.
Στην εποχή του Βυζαντίου εμφανίστηκαν ναοί, αγιογραφίες και ψηφιδωτά, τα οποία είχαν στόχο να διαφυλάξουν την ορθόδοξη χριστιανική εγκαθίδρυση, μακριά από αιρετικές ή βάρβαρες θρησκείες. Οι παραγγελίες των αυτοκρατόρων για οικοδόμηση επιβλητικών ναών ενίσχυαν την εικόνα του θεόσταλτου αυτοκράτορα. Τα ψηφιδωτά και οι εκκλησίες εναρμόνιζαν τη σχέση κράτους και εκκλησίας. Η Αγία Σοφία, το επιβλητικότερο κτίσμα του Βυζαντίου και μεγαλύτερος ναός της εποχής, τόνωνε το ορθόδοξο ηθικό. Ακόμα και τα ψηφιδωτά που αναπαριστούν αυτοκράτορες δίπλα σε Αγίους προβάλουν τη θεόσταλτη φύση των βασιλικών προσώπων.
Στα χρόνια της Αναγέννησης, η Ιταλία ακολούθησε παρόμοια πορεία επίδειξης, αυτή τη φορά της καθολικής δύναμης. Οι αριστουργηματικοί ιεροί ναοί δημιουργούσαν αίσθημα ασφάλειας και σταθερότητας. Η παπική εκκλησία κατείχε ηγετική θέση στη διακυβέρνηση. Ακόμα και σε απομονωμένα μέρη και χωριά υπήρχε ένας ευφάνταστος ναός, που ήταν το μεγαλύτερο κτήριο της περιοχής και αποτελούσε πόλο έλξης. Τα παλάτια στη Γαλλία, την Αγγλία και τη Ρωσία αποδείκνυαν τη μοναρχική κυριαρχία των βασιλέων. Σε περιπτώσεις όπως το παλάτι των Βερσαλλιών, προέβαλε την εξουσία όχι μόνο σε αντιπάλους αλλά και στον ίδιο το λαό.
Αργότερα, τον 20ο αιώνα, η Σοβιετική Ένωση και το Ναζιστικό καθεστώς δημιούργησαν το δικό τους απόλυτο προπαγανδιστικό κίνημα στην τέχνη.
«Εκφυλισμένη τέχνη» ονομάστηκε από τους Γερμανούς οποιαδήποτε μορφή δημιουργίας δεν υποτασσόταν στις ιδεολογίες τους. Χαρακτηριζόταν μάλιστα ως εβραϊκή ή μπολσεβίκικη, δηλαδή ρωσική. Οι μόνες μορφές τέχνης που επιτρέπονταν ήταν όσες προωθούσαν τη φιλοσοφία της «Άριας Φυλής» και της υποταγής. Αντίστοιχα, στη Σοβιετική Ένωση κυριαρχούσε το αίσθημα «Η νίκη στα Σοβιέτ». Το αίσθημα ενότητας και εργατικότητας, αποκομμένο από την ελεύθερη έκφραση και δημιουργία, αποτυπώνεται ακόμα και σήμερα σε σωζόμενα κτήρια που είναι άχρωμα και όλα όμοια μεταξύ τους.
Οι ναοί, τα παλάτια, τα οικοδομήματα, οι πίνακας, παρόλο που εντυπωσιάζουν από την τεχνική μαεστρία, σε πολλές περιπτώσεις κρύβουν ισχυρή ιδιοτέλεια και χειριστικότητα. Οι τεχνικές αυτές, όχι μόνο επαναλήφθηκαν πολλές φορές στο παρελθόν, αλλά εξακολουθούν να υφίστανται μέχρι και σήμερα, κυρίως σε χώρες με απολυταρχικά καθεστώτα. Η τέχνη ως εργαλείο εξουσίας αποτελεί αλώβητο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ιστορίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ιωάννης Στέφας (2024), Η Προπαγάνδα στον Πόλεμο, Διπλωματική Εργασία, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, διαθέσιμο εδώ.
- Roman Art: Imperialism, Propaganda and Public Monuments, library.fiveable.me, διαθέσιμο εδώ.
