Της Χαράς Γρίβα,
Ο όρος “Gastarbeiter” είναι μια γερμανική λέξη που μεταφράζεται ως «φιλοξενούμενος εργαζόμενος». Αναφέρεται σε μετανάστες εργάτες που προσκλήθηκαν στη Δυτική Γερμανία, κυρίως τις δεκαετίες του 1950 και 1960, στο πλαίσιο συμφωνιών πρόσληψης εργατικού δυναμικού με άλλες χώρες. Η πολιτική αυτή προέκυψε κατά τη διάρκεια της περιόδου μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν η Γερμανία βίωνε μια περίοδο ταχείας οικονομικής ανάπτυξης, γνωστή ως “Wirtschaftswunder” (οικονομικό θαύμα). Ως αποτέλεσμα, η χώρα χρειαζόταν εισροή εργατικού δυναμικού για να καλύψει την αυξανόμενη ζήτηση εργατικού δυναμικού, ιδίως στους βιομηχανικούς και μεταποιητικούς τομείς.
Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Γερμανία βρισκόταν σε ερείπια – οι πόλεις της καταστράφηκαν, η οικονομία της διαλύθηκε και μεγάλο μέρος της υποδομής της είτε υπέστη σοβαρές ζημιές είτε εξαφανίστηκε εντελώς. Η μεταπολεμική περίοδος απαιτούσε τεράστιες προσπάθειες ανοικοδόμησης, αλλά οι ανθρώπινοι και υλικοί πόροι που απαιτούνταν για ένα τέτοιο έργο ήταν ανεπαρκείς. Η καταστροφή που προκάλεσε ο πόλεμος είχε επίσης απαιτήσει μεγάλο μέρος του εργατικού δυναμικού της Γερμανίας, αφήνοντας κενά τόσο σε ειδικευμένο όσο και σε ανειδίκευτο εργατικό δυναμικό. Το πρόβλημα επιδείνωνε η ψυχροπολεμική διαίρεση της Γερμανίας σε δύο κράτη: Δυτική Γερμανία (Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας) και Ανατολική Γερμανία (Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας).
Η Δυτική Γερμανία, επωφελούμενη από το σχέδιο Marsall και εντασσόμενη στην παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία, γνώρισε μια αξιοσημείωτη ανάκαμψη γνωστή ως “Wirtschaftswunder” κατά τη διάρκεια των δεκαετιών 1950 και 1960. Αυτό το οικονομικό θαύμα είδε την ταχεία ανάπτυξη των βιομηχανιών, των υποδομών και του βιοτικού επιπέδου. Ωστόσο, δημιούργησε επίσης σημαντική έλλειψη εργατικού δυναμικού, ιδίως σε τομείς όπως η εξόρυξη, οι κατασκευές και η μεταποίηση.
Για να το αντιμετωπίσει αυτό, η γερμανική κυβέρνηση στράφηκε σε συμφωνίες πρόσληψης εργατικού δυναμικού με διάφορες χώρες, αρχικά με την Ιταλία το 1955 και αργότερα επεκτάθηκε σε χώρες όπως η Τουρκία, η Ελλάδα, η Ισπανία, η Πορτογαλία και η Γιουγκοσλαβία. Οι συμφωνίες αυτές άνοιξαν το δρόμο για την έννοια του “Gastarbeiter”, έναν όρο που τόνιζε τον προσωρινό χαρακτήρα της παραμονής των εργατών. Η ιδέα ήταν ότι οι εργάτες αυτοί θα συνεισέφεραν στη γερμανική οικονομία για περιορισμένο χρονικό διάστημα και στη συνέχεια θα επέστρεφαν στις χώρες καταγωγής τους. Ωστόσο, η πραγματικότητα αποδείχθηκε εντελώς διαφορετική.
Το πρόγραμμα Gastarbeiter ξεκίνησε επίσημα με μια διμερή συμφωνία εργασίας μεταξύ της Δυτικής Γερμανίας και της Ιταλίας το 1955. Τις επόμενες δύο δεκαετίες, η Γερμανία υπέγραψε παρόμοιες συμφωνίες με την Ελλάδα (1960), την Τουρκία (1961), το Μαρόκο (1963), τη Νότια Κορέα (1963), την Πορτογαλία (1964), την Τυνησία (1965) και τη Γιουγκοσλαβία (1968). Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1970, περισσότεροι από δύο εκατομμύρια μετανάστες εργάτες είχαν έρθει στη Δυτική Γερμανία στο πλαίσιο αυτού του συστήματος, με τη μεγαλύτερη ομάδα να αποτελείται από Τούρκους υπηκόους.
Οι Gastarbeiter προσλαμβάνονταν κυρίως για να καλύψουν χαμηλόμισθες θέσεις εργασίας σε εργοστάσια, εργοτάξια και ορυχεία, τις οποίες οι Γερμανοί εργαζόμενοι απέφευγαν όλο και περισσότερο καθώς η οικονομία αναπτυσσόταν. Πολλοί από τους μετανάστες εργάτες έπιασαν δουλειά σε αυτοκινητοβιομηχανίες, χαλυβουργεία και άλλες βαριές βιομηχανίες που αποτέλεσαν τη ραχοκοκαλιά της μεταπολεμικής οικονομίας της Γερμανίας.
Η αρχική ιδέα του προγράμματος ήταν ότι οι εργάτες θα έμεναν για λίγα χρόνια, θα εξοικονομούσαν χρήματα και στη συνέχεια θα επέστρεφαν στις χώρες καταγωγής τους. Οι γερμανικές εταιρείες το θεώρησαν ως έναν τρόπο να καλύψουν προσωρινές ελλείψεις εργατικού δυναμικού χωρίς μακροπρόθεσμες υποχρεώσεις. Οι εργαζόμενοι στεγάζονταν σε καταλύματα τύπου κοιτώνα ή σε πολυπληθή διαμερίσματα, ζώντας συχνά χωριστά από τον ευρύτερο γερμανικό πληθυσμό. Ως επί το πλείστον, είχαν ελάχιστη πρόσβαση σε κοινωνικές υπηρεσίες ή παροχές και σπάνια ενσωματώνονταν στη γερμανική κοινωνία.
Παρά το επίσημο καθεστώς «φιλοξενούμενου» που υπονοούσε ο όρος Gastarbeiter, πολλοί μετανάστες εργάτες κατέληξαν να παραμένουν περισσότερο από ό,τι αρχικά αναμενόταν. Σε ορισμένες περιπτώσεις, έφεραν τις οικογένειές τους στη Γερμανία, ενώ άλλοι αναζήτησαν μόνιμη διαμονή. Αυτό άρχισε να δημιουργεί κοινωνικές και πολιτισμικές εντάσεις, καθώς η παρουσία μεγάλων κοινοτήτων μεταναστών άρχισε να αμφισβητεί την αρχική προϋπόθεση του συστήματος Gastarbeiter.
Η συμβολή του Gastarbeiter στην ανάπτυξη της Γερμανίας είναι αναμφισβήτητη. Κατά την περίοδο του Wirtschaftswunder, οι εργαζόμενοι αυτοί κατείχαν κρίσιμους ρόλους σε βιομηχανίες που αποτέλεσαν την κινητήρια δύναμη της οικονομικής άνθησης της Δυτικής Γερμανίας. Η προθυμία τους να αναλάβουν δύσκολες, χαμηλόμισθες θέσεις εργασίας σε τομείς όπως η μεταποίηση, οι κατασκευές και τα ορυχεία επέτρεψε στη Γερμανία να επεκτείνει τη βιομηχανική της παραγωγή με ρυθμούς που θα ήταν αδύνατοι μόνο με ντόπιο εργατικό δυναμικό.
Η αυτοκινητοβιομηχανία, για παράδειγμα, επωφελήθηκε σε μεγάλο βαθμό από την εισροή Gastarbeiter. Μεγάλες εταιρείες όπως η Volkswagen, η Mercedes-Benz και η BMW βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό στη μεταναστευτική εργασία για να καλύψουν την αυξανόμενη ζήτηση για οχήματα γερμανικής κατασκευής τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό. Στα εργοστάσια, οι Gastarbeiter απασχολούνταν συχνά στους πιο απαιτητικούς σωματικά και λιγότερο επιθυμητούς ρόλους – εργασίες που πολλοί Γερμανοί εργάτες απέφευγαν. Οι συνεισφορές αυτές όχι μόνο βοήθησαν τις γερμανικές εταιρείες να ανταγωνιστούν διεθνώς, αλλά και στήριξαν την ανάπτυξη των υποδομών της χώρας κατά τη διάρκεια αυτής της κρίσιμης φάσης της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης.
Εκτός από την άμεση συνεισφορά στο εργατικό δυναμικό, η παρουσία των Gastarbeiter συνέβαλε επίσης στην ανάπτυξη της γερμανικής οικονομίας μέσω των καταναλωτικών δαπανών. Καθώς οι μετανάστες εργάτες άρχισαν να εγκαθίστανται μονιμότερα, πολλοί έφεραν τις οικογένειές τους και συμμετείχαν στην ευρύτερη οικονομία ως καταναλωτές, ενισχύοντας τη ζήτηση για στέγαση, υπηρεσίες και λιανικό εμπόριο.
Είναι, επίσης, σημαντικό να αναγνωριστεί ότι πολλές από τις δεξιότητες και την εμπειρία που απέκτησαν οι μετανάστες εργαζόμενοι στη Γερμανία ήταν πολύτιμες όταν κάποιοι επέστρεψαν τελικά στις χώρες καταγωγής τους. Σε χώρες όπως η Τουρκία, τα γιουγκοσλαβικά κράτη και η Ιταλία, οι εργαζόμενοι που επέστρεφαν έφεραν νέα τεχνογνωσία στη βιομηχανική παραγωγή, την εφοδιαστική και τη διαχείριση, η οποία μερικές φορές ωφέλησε τις εγχώριες οικονομίες τους.
Ενώ το πρόγραμμα Gastarbeiter ήταν μια οικονομική επιτυχία, ο κοινωνικός του αντίκτυπος ήταν πολύ πιο σύνθετος. Η αρχική υπόθεση ότι οι εργαζόμενοι αυτοί θα παρέμεναν προσωρινοί επισκέπτες διαμόρφωσε τον τρόπο με τον οποίο τους αντιμετώπιζε τόσο η κυβέρνηση όσο και ο γενικός πληθυσμός. Οι Gastarbeiter σπάνια ενθαρρύνονταν να ενσωματωθούν στη γερμανική κοινωνία, ενώ πολλοί αντιμετώπιζαν διακρίσεις και απομόνωση. Οι μετανάστες εργάτες συχνά στεγάζονταν χωριστά από τον τοπικό πληθυσμό και ελάχιστα έγιναν για την παροχή γλωσσικής διδασκαλίας ή πολιτιστικού προσανατολισμού.
Το μεγαλύτερο μεταναστευτικό κύμα προήλθε από την Τουρκία και οι Τούρκοι Gastarbeiter αποτέλεσαν ένα ιδιαίτερα ορατό και μακροχρόνιο τμήμα της μεταναστευτικής κοινότητας στη Γερμανία. Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970, πάνω από 600.000 Τούρκοι εργάτες ζούσαν στη Δυτική Γερμανία. Πολλοί από αυτούς τους εργάτες είχαν αρχικά την πρόθεση να επιστρέψουν στην πατρίδα τους, αλλά η οικονομική αστάθεια στην Τουρκία, μαζί με τις ευκαιρίες στη Γερμανία, οδήγησαν πολλούς να παραμείνουν.
Καθώς περνούσαν οι δεκαετίες, αυτοί οι προσωρινοί εργαζόμενοι άρχισαν να ριζώνουν. Οι οικογένειες επανενώθηκαν και τα παιδιά γεννήθηκαν στη Γερμανία. Με την πάροδο του χρόνου, αναδύθηκε μια δεύτερη γενιά Τουρκογερμανών, προκαλώντας συζητήσεις σχετικά με την ταυτότητα, την ενσωμάτωση και την ιθαγένεια. Σε αντίθεση με τις Ηνωμένες Πολιτείες ή τον Καναδά, η Γερμανία δεν θεωρούσε ιστορικά τον εαυτό της χώρα μετανάστευσης και το νομικό της πλαίσιο το αντανακλούσε αυτό. Για πολλά χρόνια, η ιθαγένεια βασιζόταν στην αρχή του jus sanguinis (δικαίωμα του αίματος), πράγμα που σημαίνει ότι τα παιδιά που γεννήθηκαν στη Γερμανία από μη Γερμανούς γονείς δεν μπορούσαν να γίνουν αυτόματα πολίτες. Αυτό συνέβαλε σε ένα αίσθημα αποξένωσης μεταξύ των μεταναστών δεύτερης γενιάς, οι οποίοι μεγάλωσαν στη Γερμανία αλλά νομικά θεωρούνταν ξένοι.
Οι κοινωνικές εντάσεις γύρω από το πρόγραμμα Gastarbeiter περιπλέχθηκαν περαιτέρω από την παγκόσμια οικονομική ύφεση της δεκαετίας του 1970. Η πετρελαϊκή κρίση του 1973 οδήγησε σε σημαντική επιβράδυνση της γερμανικής οικονομίας, γεγονός που ώθησε την κυβέρνηση να σταματήσει τις προσλήψεις εργατικού δυναμικού και να επιβάλει περιορισμούς στη μετανάστευση. Αυτό, ωστόσο, δεν μείωσε τον αριθμό των μεταναστών εργατών που βρίσκονταν ήδη στη χώρα, καθώς πολλοί επέλεξαν να παραμείνουν παρά να επιστρέψουν στις ασταθείς ή υπανάπτυκτες οικονομίες των χωρών καταγωγής τους. Αντί να δημιουργήσει ένα ρευστό, προσωρινό εργατικό δυναμικό, το πρόγραμμα Gastarbeiter είχε ακούσια δημιουργήσει μόνιμες κοινότητες μεταναστών εντός της Γερμανίας.
Η μακροπρόθεσμη κληρονομιά του προγράμματος Gastarbeiter είναι ακόμη αισθητή στη σύγχρονη Γερμανία. Το προσωρινό πρόγραμμα, που αρχικά σχεδιάστηκε για να καλύψει τις ελλείψεις σε εργατικό δυναμικό, έθεσε τις βάσεις για τη μετατροπή της Γερμανίας σε μια πιο πολυπολιτισμική κοινωνία. Σήμερα, πάνω από το 25% του γερμανικού πληθυσμού έχει κάποιας μορφής μεταναστευτικό υπόβαθρο, μεγάλο μέρος του οποίου μπορεί να αποδοθεί στην εποχή του Gastarbeiter.
Με την πάροδο των δεκαετιών, η γερμανική κοινωνία αναγκάστηκε να παλέψει με ζητήματα ενσωμάτωσης, ιθαγένειας και εθνικής ταυτότητας. Το ερώτημα τι σημαίνει να είσαι Γερμανός και ποιος δικαιούται να διεκδικήσει αυτή την ταυτότητα, έχει βρεθεί στο επίκεντρο των δημόσιων συζητήσεων, ιδίως καθώς οι κοινότητες των μεταναστών έχουν εδραιωθεί περισσότερο. Οι Τουρκογερμανοί, ειδικότερα, έχουν διαδραματίσει εξέχοντα ρόλο σε αυτές τις συζητήσεις. Ενώ πολλοί Τουρκογερμανοί δεύτερης και τρίτης γενιάς θεωρούν ότι έχουν ενσωματωθεί πλήρως στη γερμανική κοινωνία, εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν σημαντικές προκλήσεις όσον αφορά την κοινωνική κινητικότητα, την εκπροσώπηση και την πολιτιστική αποδοχή.
Έκτοτε η Γερμανία μεταρρύθμισε τους νόμους περί ιθαγένειας, διευκολύνοντας τα παιδιά που γεννήθηκαν στη Γερμανία από γονείς μετανάστες να αποκτήσουν την ιθαγένεια. Ωστόσο, τα ζητήματα των διακρίσεων, της ξενοφοβίας και της κοινωνικής ένταξης εξακολουθούν να αποτελούν σημαντικές προκλήσεις. Η άνοδος των ακροδεξιών πολιτικών κινημάτων τα τελευταία χρόνια, που τροφοδοτείται εν μέρει από τις ανησυχίες για τη μετανάστευση και την πολιτισμική αλλαγή, επανέφερε τα ζητήματα αυτά στο πολιτικό προσκήνιο.
Το πρόγραμμα Gastarbeiter είχε βαθύτατο αντίκτυπο στη μεταπολεμική ανάπτυξη της Γερμανίας, τόσο σε οικονομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Από τη μία πλευρά, συνέβαλε στην οικονομική άνθιση των δεκαετιών του 1950 και του 1960, παρέχοντας το απαραίτητο εργατικό δυναμικό για να τροφοδοτήσει τη βιομηχανική ανάπτυξη της χώρας. Η συμβολή των μεταναστών εργατών ήταν απαραίτητη για τη μετατροπή της Γερμανίας σε οικονομική δύναμη.
Από την άλλη πλευρά, το πρόγραμμα εισήγαγε επίσης σημαντικές κοινωνικές και πολιτιστικές προκλήσεις. Ο προσωρινός χαρακτήρας του συστήματος Gastarbeiter, σε συνδυασμό με την έλλειψη εστίασης στην ενσωμάτωση, οδήγησε στη δημιουργία διαχωρισμένων κοινοτήτων μεταναστών. Με την πάροδο του χρόνου, οι κοινότητες αυτές έγιναν αναπόσπαστο μέρος του κοινωνικού ιστού της Γερμανίας, αλλά η πορεία προς την πλήρη ενσωμάτωση ήταν γεμάτη δυσκολίες.
Στη σύγχρονη Γερμανία, η κληρονομιά της εποχής των Gastarbeiter συνεχίζει να διαμορφώνει τις συζητήσεις σχετικά με τη μετανάστευση, την ιθαγένεια και την εθνική ταυτότητα. Ενώ η Γερμανία έχει κάνει βήματα προς την κατεύθυνση να γίνει μια κοινωνία χωρίς αποκλεισμούς, οι εμπειρίες των Gastarbeiter χρησιμεύουν ως υπενθύμιση της πολυπλοκότητας του ζητήματος το να είσαι ξένος σε μια χώρα και όλοι να παλεύουν για να παραμείνεις ξένος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ulrich Herbert (1990), A History of Foreign Labor in Germany, 1880-1980: Seasonal Workers, Forced Laborers, Guest Workers, εκδ: University of Michigan Press
- Süleyman Özdemir (2009), Turkish Immigrants in Western Europe: Theories and Practices of Integration, εκδ: VDM Verlag Dr. Müller
