Του Φωκίωνα Δανιηλίδη,
Ο Αύγουστος της Prima Porta συνιστά μαρμάρινος ανδριάντας που κατασκευάστηκε τον πρώιμο 1ο μ.Χ., αιώνα. Κατά πάσα πιθανότητα λαξεύτηκε χρησιμοποιώντας μάρμαρο από την Καρράρα, μετά τον θάνατο του αυτοκράτορα, βασισμένος σε ένα παλαιότερο χάλκινο άγαλμά του. Το όνομά του ανάγεται στο γεγονός πως βρέθηκε στην έπαυλη της συζύγου του Αυγούστου στην Prima Porta.
Ο εν λόγω ανδριάντας αντιπροσωπεύει όλες τις όψεις της αυγούστειας προπαγάνδας. Πρώτον, ο ηγεμόνας απεικονίζεται στην ακμή της νεότητάς του, με σκοπό να επικρατήσει η εικόνα του Αυγούστου ως αιώνια νέα στους υπηκόους του, μία εικόνα που διέδωσε, παράλληλα, μέσω των νομισμάτων του. Επιπλέον, η έλλειψη υποδημάτων δηλώνει πως ο Αύγουστος ήταν είτε ήρωας είτε θεός. Κατά τον Antony Janson, η επιλογή αυτή ήταν σκόπιμη, ούτως ώστε η εικονιζόμενη μορφή να νοείται ως και τα δύο.
Στο θώρακά του, υπάρχουν ιστορικά ανάγλυφα που παραπέμπουν στην ειρήνη των Ρωμαίων κατά των Πάρθων. Γνωρίζουμε πως η μορφή που κρατάει το λάβαρο πρόκειται για κάποιον ξένο βασιλιά και όχι για Ρωμαίο, καθώς φέρει γένια και τα ενδύματά του είναι φαρδιά, χαρακτηριστικά με τα οποία συχνά απεικονίζονται οι «βάρβαροι», τόσο στην ελληνική όσο και στη ρωμαϊκή τέχνη. Η ταυτότητα εκείνου που το παραλαμβάνει δεν είναι με βεβαιότητα γνωστή. Οι περισσότεροι μελετητές ισχυρίζονται πως είναι ένας Ρωμαίος στρατιώτης ή η ίδια η Roma, η οποία απεικονίζεται συχνά στα μνημεία της αυγούστειας περιόδου. Ωστόσο, ο Paul Zanker προτείνει μία εναλλακτική ερμηνεία. Συγκεκριμένα, διατυπώνει την άποψη πως ενδέχεται η μορφή να πρόκειται για τον Mars Ultor, δηλώνοντας πως ο Αύγουστος εκδικήθηκε για τους χαμένους πολέμους στην Παρθία από τον Κράσσο και τον Αντώνιο. Η παραπάνω αποτελεί μία βάσιμη θεωρία, η οποία υποστηρίζεται από την ύπαρξη του Απόλλωνα στην αριστερή πλευρά του θώρακα, στον οποίο αναγόταν, σύμφωνα με τον Αυτοκράτορα, η νίκη στο Άκτιο. Επομένως, δεν θα ήταν άτοπη η προσθήκη μίας επιπλέον θεϊκής μορφής, άμεσα συνδεδεμένης με τον Αύγουστο και τα επιτεύγματά του. Επιπλέον, είναι πιθανό το ανάγλυφο να αναφέρεται στον εορτασμό της νίκης το 19 π.Χ., όταν η Σύγκλητος ψήφισε υπέρ της οικοδόμησης μίας θριαμβευτικής αψίδας προς τιμήν της και τα ανακτημένα λάβαρα τοποθετήθηκαν στον ναό του Άρη εκδικητή. Ανεξαρτήτως του εικονιζόμενου προσώπου, ωστόσο, το κύριο νόημα είναι πως αντιπροσωπεύει την ίδια την Αυτοκρατορία.
Το εν λόγω λάβαρο αποτελούσε σύμβολο νίκης και θριάμβου για τη Ρώμη, όμως, στην περίπτωση που ένα από αυτά βρισκόταν στη διάθεση του εχθρού, θεωρούταν ήττα για ολόκληρη την επικράτεια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα του τελευταίου συνιστά η ήττα των Ρωμαίων στον Τευτοβούργιο Δρυμό, όπου τα γερμανικά φύλλα συνέτριψαν τις λεγεώνες και έκλεψαν τα λάβαρά τους. Η συγκεκριμένη σκηνή, επομένως, δηλώνει πως, υπό τον Αύγουστο, η Ρώμη αποκατέστησε την ήττα που υπέστηκε ο Μάρκος Αντώνιος στην εκστρατεία του στην Ανατολή. Επιπλέον, η στρατιωτική ενδυμασία παρουσιάζει τον αυτοκράτορα ως στρατιωτικό ηγέτη, ενώ αυτό δεν ανταποκρίνεται στην ιστορική πραγματικότητα. Αν και ο Αύγουστος ήταν ευφυέστατος πολιτικός, οι στρατιωτικές του επιτυχίες οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στον συνεργάτη του, Μάρκο Αγρίππα.
Στο πάνω μέρος, προσωποποιείται ο Ουρανός, κρατώντας ένα ύφασμα πάνω από το κεφάλι του. Το μήνυμα που υποδηλώνεται, στην προκειμένη περίπτωση, αφορά εκείνο της Pax Augusta, ένα αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της αυγούστειας προπαγάνδας. Συγκεκριμένα, η ειρήνη δηλώνεται με την μορφή της Μητέρας Γης και κάνει αναφορά στην προαναφερθείσα σκηνή νίκης, όπως εκτείνεται σε ολόκληρη την επικράτεια της αυτοκρατορίας. Χαμηλότερα, βρίσκονται ο Απόλλων και η Άρτεμις, στην αριστερή και στη δεξιά πλευρά του θώρακα και παρομοιάζονται με τον Ήλιο (Sol) και τη Σελήνη (Luna), καθώς οι μορφές των τελευταίων απεικονίζονται στους ώμους του Αυγούστου. Με αυτόν τον τρόπο, ταυτίζονται οι κοσμικές δυνάμεις, αλλά και ο χρόνος με τον ίδιο. Το τελευταίο χρησιμοποιήθηκε και στον οβελίσκο στη Ρώμη, ο οποίος χρησιμοποιούνταν ως ηλιακό ρολόι για το ημερολόγιο του Καίσαρα, δηλώνοντας έτσι, πως η δυναστεία του Αυγούστου έχει τη δύναμη του χρόνου στο πλευρό της.
Δίπλα από τον Αύγουστο βρίσκεται ο θεός Έρωτας, παράλληλα με ένα δελφίνι. Δίχως καμία αμφιβολία, συνιστά αναφορά στην μυθολογική συγγένεια του Αυγούστου και του Καίσαρα με την θεά Αφροδίτη, ενώ θυμίζει τον νεαρό Διόνυσο στον Ερμή του Πραξιτέλη. Πέρα από τον συμβολισμό της θείας φύσης του ηγεμόνα, μπορούμε να ερμηνεύσουμε την επιλογή αυτή ως μία δήλωση της συγγένειάς του με τον Ιούλιο Καίσαρα, που χρησιμοποιούνταν συχνότερα κατά την πρώιμή του σταδιοδρομία. Επιπλέον, χρησιμεύει ως στήριγμα στη μαρμάρινη μορφή, όπως συνηθιζόταν στη ρωμαϊκή τέχνη.
Από τεχνική άποψη, ο ανδριάντας λαξεύτηκε από τον καλλιτέχνη δίνοντας ιδιαίτερη σημασία στον ρεαλισμό. Ο θώρακας σχεδιάστηκε με τρόπο που να μοιάζει κατασκευασμένος από χαλκό και με ανατομία που ακολουθεί αυτή του ανθρώπινου σώματος. Οι λεπτομέρειες του στρατιωτικού χιτώνα αποδίδονται με μεγάλη επιμέλεια, όπως και εκείνες των μυών του Αυγούστου. Τέλος, τα μάτια έχουν σκαλιστεί με καμπύλες, ενώ η ίριδα και η κόρη τους ήταν σχεδιασμένη από χρώμα, το οποίο δεν έχει διατηρηθεί. Το βλέμμα του είναι εκστασιασμένο, όπως σε κάποια πορτρέτα του Μεγάλου Αλεξάνδρου.
Ο ανδριάντας γνώρισε μεγάλη επιτυχία και διαδόθηκε σε ολόκληρη την ρωμαϊκή επικράτεια. Καλλιτέχνες από όλες τις επαρχίες της αυτοκρατορίας αναπαρήγαγαν το άγαλμα της Prima Porta. Γνωστό είναι ακόμη, πως καθιέρωσε την εικόνα του Αυγούστου στα μάτια της κοινωνίας, αν και ήταν ελάχιστα πιστή στην πραγματική του εμφάνιση. Υπήρχαν περιπτώσεις, ωστόσο, όπου στις ανατολικές επαρχίες, το πρότυπο αυτό δεν τηρήθηκε. Κύριο παράδειγμα συνιστά ο Έφιππος Αύγουστος, ο οποίος απεικονίζει τον ηγεμόνα ηλικιωμένο και φορώντας μανδύα. Επομένως, δεν δηλώνει πως ο αυτοκράτορας είναι στρατιωτικός αυτοκράτορας ή θεός, αλλά ένας ώριμος και σοφός ηγέτης. Πάντως, αναμφίβολα, ο ανδριάντας της prima porta, αποτελεί σημαντικό κομμάτι, τόσο για την ιστορία της ρωμαϊκής τέχνης, όσο και για την κατανόηση της πολιτικής και ιδεολογικής προπαγάνδας της εποχής του Αυγούστου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Alföldy Géza, (2009), Ιστορία της ρωμαϊκής κοινωνίας, (μτφρ Άγγελος Χανιώτης), εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα.
- Balsdon John Percy Vyvian Dacre, (1976), “Augustus-Augusta”, Oxford Classical Dictionary, εκδ. Oxford University Press, Νέα Υόρκη.
- Beard Mary, (2016), Ιστορία της Αρχαίας Ρώμης, (μτφρ. Κουρεμένος Κώστας), εκδ. Αλεξάνδρεια.
- Janet DeLaine, (2024), Roman Architecture, Oxford University Press, Νέα Υόρκη.
- Eck Werner, (2014), Η εποχή του Αυγούστου, (μτφρ. Μιχαλόπουλος Ανδρέας), εκδ. Πεδίο.
- Andrew Ramage – Nancy Ramage, (2018), Ρωμαϊκή Τέχνη: Από τον Ρωμύλο έως τον Κωνσταντίνο, University Studio Press, Αθήνα.
- Zanker Paul, (1988), The power of images in the Age of Augustus, (μτφρ. Alan Shapiro), εκδ. Michigan University Press, Μίσιγκαν.
- Sartre Maurice, (2012), Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία: Οι ανατολικές επαρχίες, εκδ. Καρδαμίτσας, Αθήνα.
- Rose Charles Brian, (2005), “The Parthians in Augustan Rome”, American Journal of Archaeology.
