Οι ιταλικές πόλεις-κράτη κατά τον Μεσαίωνα

Του Λάμπρου Κουρή,

Ο Μεσαίωνας είναι γνωστός για τα βασίλεια και τους βασιλιάδες που τα διοικούσαν. Σε ένα μέρος της νότια Ευρώπης, όμως, είχαν εμφανιστεί πόλεις, οι οποίες διοικούντο από τους πλούσιους της πόλης. Μιλάμε φυσικά για την περιοχή της βόρειας Ιταλίας, κάτω από τις Άλπεις και μέχρι την Τοσκάνη. Θα αναφερθούν οι πόλεις της Βενετίας, της Γένοβας και οι πόλεις της Τοσκάνης. Τέλος, πρέπει να αναφερθεί ότι οι πόλεις της νότιας Ιταλίας ήταν υπό την κυριαρχία διαφόρων βασιλείων και αυτοκρατοριών. Ας αρχίσουμε.

Πρώτη στάση η Βενετία. Οι πρώτοι κάτοικοι της Βενετίας πήγαν εκεί από το 568 και μετά, λόγω της εισβολής των Λομβαρδών. Όσοι ξέφυγαν, πήγαν στην αραιοκατοικημένη λιμνοθάλασσα. Τότε, η περιοχή ήταν κτήση του ανατολικού ρωμαϊκού Εξαρχάτου της Ραβέννας, μέχρι το 751, όταν η Ραβέννα έπεσε στους Λομβαρδούς. 54 χρόνια νωρίτερα, το 697, οι Βενετοί εκλέγουν τον πρώτο Δόγη. Με την εξάπλωση των Φράγκων, το Βενετικό κράτος αγκιστρώθηκε στους πρώτους και έτσι έφυγαν από τους Βυζαντινούς. Με τα χρόνια αναπτύχθηκε μια εθνική συνείδηση, η οποία αποτυπώνεται στη μικρή αλλά σημαντική φράση “Prima Veneziani, dopo Cristiani”, δηλαδή έβλεπαν τους εαυτούς τους πρώτα ως Βενετούς και ύστερα ως Χριστιανούς. Ένα μήνυμα και προς τον Πάπα. Η θρησκευτική αυτονομία της Βενετίας ενισχύθηκε επί των ημερών του Δόγη Ντομένικο Κονταρίνι (1043-1070), κατά την αρχή του οποίου χτίστηκε η εκκλησία του Αγίου Μάρκου. Ακριβώς στην αρχή του 11^ου αιώνα, η Βενετία έπλευσε για την Αδριατική. Τον 11^ο αιώνα, ο μεγαλύτερος εχθρός της Βενετίας ήταν οι Νορμανδοί, οι οποίοι εισέβαλαν στην Κάτω Ιταλία. Η Βενετία του Δόγη Ντομένικο Σέλβο δεν ήταν ο μόνος εχθρός των Νορμανδών, αφού οι τελευταίοι είχαν επιτεθεί και στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Αλεξίου Κομνηνού, το 1082. Ο Αλέξιος, όπως είναι γνωστό, έδωσε εμπορικά προνόμια στη Βενετία, κάτι που είχε ανυπολόγιστες συνέπειες για τους διαδόχους του. Οι Βενετοί θα συμμετάσχουν και στις Σταυροφορίες, λαμβάνοντες το ρόλο του μεταφορέα στρατευμάτων από την Ευρώπη στην Παλαιστίνη. Η Βενετία θα λάβει μέρος και στην Δ΄ Σταυροφορία, κατά της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, επί των ημερών του ίσως πιο γνωστού Βενετού Δόγη, του γέρου Ενρίκο Ντάντολο.

Κατά τη διάρκεια του 13^ου αιώνα, ο εμπορικός ανταγωνισμός της Βενετίας με τη Γένοβα θα οδηγήσει σε πόλεμο. Στο μέλλον, θα ξεσπάσουν διάφοροι πόλεμοι μεταξύ των δυο δυνάμεων. Προς το τέλος του 13^ου αιώνα, θα συμβεί το γεγονός γνωστό ως «Κλείσιμο του Μεγάλου Συμβουλίου». Από τότε και στο εξής, όποιος ισχυριζόταν ότι έχει μεγάλη δύναμη, έπρεπε να βασίζεται στους πελάτες του. Αυτό οδήγησε σε μια σειρά αποτυχημένων συνομωσιών. Με τη σειρά που έγιναν, είναι η συνομωσία του Μαρίνο Μποκκόνιο, το 1299, η συνομωσία του Μπαγιαμόντε Τιέπολο και των αδερφών Κουερίνι, το 1310-1311 και του Μαρίνο Φαλιέρ, το 1354. Μετά τη δεύτερη συνομωσία, ιδρύθηκε το Συμβούλιο των Δέκα, για την αστυνόμευση των πατρικίων και την υπεράσπιση του καθεστώτος. Κατά τον 14^ο αιώνα, η Βενετία άρχισε πάλι την διαμάχη κυρίως με τη Γένοβα, αλλά και με τις άλλες βόρειες ιταλικές πόλεις. Κατά τη διάρκεια της Πανούκλας, ο πόλεμος δυσκόλεψε και οικονομικά. Σε μια δεύτερη προσπάθεια κατά της Βενετίας, ο αντίπαλος συνασπισμός σχεδόν έφερε τον πόλεμο στην ίδια την πόλη. Οι Βενετοί έχασαν στην Πόλα και νίκησαν στην Κιότζα, τη διετία 1380-81. Με τη Συνθήκη του Τορίνο, η Γένοβα απομακρύνθηκε πολιτικά από τη Μεσόγειο, αφήνοντας κενό για τη Βενετία. Με την έλευση του 15^ου αιώνα, η Βενετία κυριάρχησε στις περιοχές του Φριούλι, της Βερόνα, της Πάδοβα και της Δαλματίας. Επί των ημερών του δόγη Φραντσέσκο Φόσκαρι (1423-1457), η Βενετία αποκτά τη Μπρέσα και το Μπέργκαμο. Τριάντα χρόνια από τότε που ο Φόσκαρι ανήλθε στην εξουσία, η Κωνσταντινούπολη πέφτει στους Οθωμανούς. Από τα τέλη του Μεσαίωνα και μετά, η Βενετία θα μπει σε πόλεμο με τους Οθωμανούς πολλές φορές. Η Βενετία θα αρχίσει να χάνει νησιά στην ανατολική Μεσόγειο, με αποκορύφωμα την Κρήτη, στον Βενετο-Τουρκικό Πόλεμο του 1645-1669.

Επόμενη στάση, το αντίπαλο δέος της Βενετίας, η Γένοβα. Όπως και η Βενετία, η Γένοβα είχε την ίδια τύχη, δηλαδή να πέφτει στους Λομβαρδούς τον 5^ο με 6^ο αιώνα. Μέχρι τον 10^ο, ήταν ένα απλό ψαροχώρι, αλλά η δημογραφική και οικονομική άνοδος της Ευρώπης ευνόησε και τη Γένοβα. Οι γενοβέζοι προσπάθησαν να αμυνθούν κατά μιας επιδρομής των Φατιμιδών Αράβων το 934 ή 935. Μετά την επιδρομή, σήκωσαν πάλι τα τείχη της πόλης και άρχισαν αντεπίθεση. Πριν το 1100, ένας συνεταιρισμός πολιτών της Γένοβας συνεισέφερε στα όπλα, το κεφάλαιο και την εργασία. Οι πλουσιότεροι πολίτες εκλέγονταν για τη διοίκηση της πόλης και μέχρι τον 13^ο αιώνα η Γένοβα έφτασε τους 100.000 κατοίκους. Μπορούσε να ανταγωνιστεί πόλεις όπως η Βενετία. Οι γενουάτες υπέταξαν την Κορσική και τη Σαρδηνία και δημιούργησαν εμπορικές αποικίες σε όλη τη Μεσόγειο, αποτέλεσμα των Σταυροφοριών. Με την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης από την αυτοκρατορία της Νίκαιας το 1261, η Γένοβα και οι Βυζαντινοί έκλεισαν εμπορική συνθήκη. Έτσι, οι γενουάτες έφτασαν και στη Μαύρη Θάλασσα. Όπως συνηθιζόταν στις βόρειες ιταλικές πόλεις, οι ευγενείς είχαν αντικρουόμενα συμφέροντα, αλλά μπορούσαν να συνεργαστούν για να αυξήσουν το κέρδος τους. Εκείνη την εποχή, οι κύριες άρχουσες οικογένειες της Γένοβας ήταν οι Γκριμάλντι, Σπίνολα, Ντόρια και Φιέσκι.

Στο δεύτερο μισό του 13^ου αιώνα, οι πλουσιότεροι κυβερνούσαν με την υποστήριξη των συντεχνιών. Η δύναμη της πόλης αυξανόταν και το βιοτικό επίπεδο επίσης. Προς το τέλος του 13^ου αιώνα, συγκεκριμένα 1284 και 1298, η Γένοβα νίκησε την Πίζα στη Μελόρια και τους Βενετούς στην Κούρτσολα. Τον επόμενο αιώνα, η Γένοβα μπήκε σε κρίση, την οποία μάταια προσπάθησαν να λύσουν με εκλογή δόγηδων στο μοντέλο της Βενετίας, αρχίζοντας με τον Σιμόνε Μποκανέγκρα το 1339. Την επόμενη δεκαετία, ο Μαύρος Θάνατος εξαπλώθηκε στην Ευρώπη μέσω της αποικίας των γενουατών στην Κάφφα της Μαύρης Θάλασσας (σημερινή Ρωσία). Τον 15^ο αιώνα, η Γένοβα ήταν υπό Γαλλική (1394-1409) και Μιλανέζικη (1421-1435) κυριαρχία και μετά από αυτές τις περιόδους δεν έγινε ξανά μεγάλη δύναμη. Η Κορσική επαναστάτησε, η Σαρδηνία κατακτήθηκε από την Αραγόνα και οι αποικίες στην ανατολική Μεσόγειο κατακτήθηκαν από τους Αιγυπτίους και τους Οθωμανούς. Μόνο η μητρόπολη έμεινε.

Μια και αναφέραμε την Πίζα προηγουμένως, τελειώνουμε το πρώτο μέρος του άρθρου με την περιοχή της Τοσκάνης. Κλασσικά, ο Μεσαιώνας βρίσκει την Τοσκάνη υπό Λομβαρδική και Φραγκική κυριαρχία. Από τον 11^ο αιώνα, η Τοσκάνη περνάει στην ισχυρή οικογένεια των Αττόνι, οι οποίοι κατείχαν κι άλλες πόλεις. Η Ματθίλδη της Τοσκάνης, μέλος της οικογένειας των Αττόνι, υποστήριξε τον πάπα Γρηγόριο τον 7^ο στην Έριδα της Περιβολής. Οι πόλεις της Τοσκάνης άρχισαν να ανεξαρτητοποιούνται μετά τον θάνατο της Ματθίλδης, το 1115. Για τους επόμενους τέσσερεις αιώνες, οι πόλεις ανταγωνίζονταν η μια την άλλη. Κυρίαρχοι της Τοσκάνης ήταν πρώτοι οι Πιζάνοι και μετά οι Φλωρεντινοί. Η Φλωρεντία, ως γνωστόν, έγινε κέντρο των Τεχνών και των Γραμμάτων. Εκπρόσωποι της δεύτερης κατηγορίας είναι οι γνωστοί Δάντης και Βοκάκιος. Τον 15^ο αιώνα, συγκεκριμένα το 1434, στη Φλωρεντία άρχισε να κυβερνά η οικογένεια των Μεδίκων. Και εδώ τελειώνει το άρθρο.

Οι πόλεις της Ιταλίας θα πρωτοστατήσουν στην Αναγέννηση, με πρωτοβουλία των πλούσιων οικογενειών που τις κυβερνούσαν. Παρά την Αναγέννηση, όμως, θα πέσουν θύμα των μεγάλων δυνάμεων της Ευρώπης εκείνης της εποχής. Συγκεκριμένα, οι Γάλλοι υπό τους Βαλουά και οι Ισπανοί υπό τους Αψβούργους θα φέρουν τη διαμάχη τους στη βόρεια Ιταλία στα τέλη του 15^ου και στις αρχές του 16^ου αιώνα. Η Ιταλία θα παραμείνει χωρισμένη μέχρι τον 19^ο αιώνα, όταν η άρχουσα δυναστεία του Πεδεμοντίου θα την ενώσει το 1861.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Lane S. Frederick (2007), Βενετία, η θαλασσοκρατείρα (μτφρ. Κώστας Κουρεμένος), εκδ. Αλεξάνδρεια
• The states of Italy in the 15th century, britannica.com, διαθέσιμο εδώ.