Της Δήμητρας Μίγγου,
Όταν ο Walter White, ο πρωταγωνιστής της πασίγνωστης σειράς “Breaking Bad”, διαγνώστηκε με καρκίνο του πνεύμονα τελικού σταδίου, κανείς δε θα μπορούσε να είχε προβλέψει την αντίδρασή του. Μεταβαίνοντας από έναν απλό καθηγητή χημείας σε ένα τοπικό λύκειο στον πιο αναγνωρισμένο παρασκευαστή μεθαμφεταμίνης στον κόσμο, τον ακολουθούμε σε μια σειρά αμφισβητήσιμων επιλογών οι οποίες επηρεάζονται –σε μικρότερο ή σε μεγαλύτερο βαθμό– από την επίγνωση που έχει για τον επικείμενο θάνατό του. Η αρχική του ανάγκη για εύκολο, γρήγορο χρήμα για την οικογένειά του, που τον ώθησε εξαρχής σε αυτόν τον δρόμο, φανερώνει, μεταξύ άλλων, και την απεγνωσμένη προσπάθειά του να διαπρέψει κάπου, να γίνει αυθεντία στο είδος του και να «ολοκληρωθεί» κατ’ αυτόν τον τρόπο, αναπληρώνοντας έτσι για χρόνια απραξίας και πλήθος χαμένων ευκαιριών.
Αν και το παραπάνω παράδειγμα δεν είναι διόλου ρεαλιστικό και αγγίζει και θέματα ηθικών αναστολών, μπορούμε να εντοπίσουμε αρκετά «σημεία-κλειδιά» που είναι χαρακτηριστικά της ψυχολογίας ασθενών με καταληκτικές ασθένειες. Προκειμένου να το κάνουμε αυτό, θα χωρίσουμε τους φόβους και τις ανησυχίες τους σε διαφορετικά επίπεδα και θα αναλύσουμε το καθένα από αυτά ξεχωριστά.
Ο φόβος για τον θάνατο
Ένας από τους πιο γνωστούς και πασιφανείς φόβους σε τέτοιες περιπτώσεις είναι αυτός του θανάτου, η λεγόμενη θανατοφοβία. Οι ασθενείς μπορεί να αγχώνονται για πολλές και διαφορετικές πλευρές αυτής της διαδικασίας. Αρκετοί δηλώνουν ότι αγχώνονται για το πού θα πεθάνουν και για το αν θα πεθάνουν ολομόναχοι, ενώ άλλοι δίνουν έμφαση σε αυτήν καθ’ αυτήν τη διαδικασία του θανάτου, όπως στο πώς θα νιώσουν εκείνη τη στιγμή (συναισθηματικά και σωματικά, πχ αν θα υπάρξει πόνος) και στο πώς θα είναι να σβήνουν όλες οι αισθήσεις τους μια για πάντα. Άλλοι τρομοκρατούνται από το άγνωστο, την απόλυτη αβεβαιότητα που επικρατεί αναφορικά με το τι γίνεται αφού πεθάνουμε. Η κατάσταση γίνεται πιο δυσβάσταχτη όταν αυτή η αίσθηση συνοδεύεται από την πίκρα του αποχαιρετισμού και τις ανησυχίες για την αντίδραση των κοντινών ανθρώπων του ασθενούς στον θάνατό του. Απέναντι στον ερχομό του τέλους, έρχονται να προστεθούν και απωθημένα του ασθενούς τα οποία καταπίεζε βαθιά μέσα του, καθώς και πράγματα για τα οποία μετάνιωσε όσο ανατρέχει στη μέχρι τώρα ζωή του. Δεν είναι σπάνιο κάποιος να φοβάται τον θάνατο επειδή δε θέλει η ζωή του να έχει μια «ημερομηνία λήξης», αλλά αντ’ αυτού, θέλει να αδράξει κάθε ευκαιρία, να βιώσει κάθε δυνατή εμπειρία και να ζήσει μια ζωή γεμάτη και αξιέπαινη, κόντρα στο πέρασμα του χρόνου.
Το άγχος για την οικογένεια
Μια άλλη σημαντική συνιστώσα της ψυχολογίας των ανθρώπων με τελικού σταδίου ασθένειες είναι και η αγωνία τους για την κατάσταση στην οποία θα βρεθεί η οικογένειά τους μετά τον θάνατό τους. Πέρα από την απερίγραπτης δυσκολίας συναισθηματική πρόκληση που τους περιμένει, τα μέλη της οικογένειας, ιδίως της στενής, θα κληθούν να αντιμετωπίσουν και βιοποριστικά προβλήματα. Σκεφτείτε, λόγου χάρη, μια μητέρα με δυο παιδιά που νοσεί από καρκίνο. Πέρα από το γεγονός ότι αντιλαμβάνεται πως αδυνατεί πλέον να εκπληρώσει τον ρόλο της ως γονέας και έχει να αντιμετωπίσει την απώλεια της λειτουργικότητάς της σαν απώλεια ενός κομματιού του εαυτού της, έχει να σκεφτεί και την αδυναμία της να παρέχει στην οικογένειά της, να συνεισφέρει μέσω του μισθού της στον καθημερινό αυτόν αγώνα επιβίωσης. Οι τύψεις που μπορεί να νιώθει στην προκειμένη περίπτωση ξεπερνούν τα όρια του αντιληπτού, ιδίως όταν σκέφτεται πόσα χρήματα δαπανώνται στις χημειοθεραπείες της και στις επεμβάσεις της. Ταυτόχρονα, δεν παύει να συνειδητοποιεί την αλλαγή στη δυναμική της οικογένειάς της, αφού κάποιο άλλο πρόσωπο της οικογένειας θα πρέπει να υποκαταστήσει την ίδια. Τέτοιες απότομες και δραστικές αλλαγές ανάμεσα στις σχέσεις των μελών μιας οικογένειας μπορούν να γίνουν πεδίο διαφωνιών και συγκρούσεων, ένα δυσάρεστο θέαμα για όλους.
Οι ενοχές και τα βάρη
Πάρα πολύ συχνό φαινόμενο είναι ο ασθενής να φτάσει στο σημείο να αισθάνεται ότι αποτελεί ένα «βάρος» για τους δικούς του ανθρώπους. Η πολυέξοδη περίθαλψή του, όπως προαναφέρθηκε, σε συνδυασμό με την ανικανότητά του να ανταποδώσει αυτές τις θυσίες, διαταράσσουν στο μυαλό του την ισορροπία του «δίνω και παίρνω» και έτσι φτάνει στο ακραίο σημείο να θεωρεί τον εαυτό του ως άχρηστο, ως ένα παράσιτο. Μια μελέτη σειράς με 211 συμμετέχοντες βρήκε ότι το 60% αυτών εμφάνιζε την αίσθηση ότι αποτελούν βάρος, άλλοι λιγότερο και άλλοι περισσότερο. Η αίσθηση αυτή είναι άρρηκτα συνδεδεμένη και με την απώλεια της αυτονομίας: παρόμοια με τους ηλικιωμένους, οι οποίοι σε προχωρημένη ηλικία νιώθουν ότι εναποθέτουν στα παιδιά τους το βάρος της φροντίδας τους, έτσι και οι ασθενείς αυτοί αισθάνονται ότι χάνουν την ανεξαρτησία τους και καταλαμβάνουν ένα μεγάλο μέρος της καθημερινότητας των αγαπημένων τους, απαιτώντας χρόνο και αφοσίωση.
Η ανήσυχη συνείδηση
Για πάρα πολλούς, το δυσκολότερο κομμάτι είναι η αποδοχή αυτής της νέας πραγματικότητας. Η δυσκολία έγκειται στη συμφιλίωση με μια εντελώς άγνωστη κατάσταση, η οποία είναι προκαθορισμένο ότι θα έχει άσχημο τέλος. Ερωτήσεις όπως «Γιατί να συμβαίνει σε εμένα κάτι τέτοιο;» και «Ποιο είναι το νόημα σε όλο αυτό;» είναι αρκετά συνηθισμένες και υπάρχουν ως σκέψεις, ακόμα κι αν δεν εκφράζονται ρητά. Ορισμένοι το βλέπουν σαν τιμωρία, ενώ άλλοι πασχίζουν να βγάλουν κάποιο νόημα μέσα από αυτήν την άνιση μάχη με τη φθορά. Σε αυτό το σημείο, γίνεται φανερό ότι αναζητούν κάποια πνευματική απάντηση και αρκετοί είναι αυτοί που καταφεύγουν στη θρησκεία για να τη βρουν, ιδίως αν είχαν ήδη έντονο το θρησκευτικό αίσθημα.
Οι επαγγελματίες υγείας που διαχειρίζονται τέτοια περιστατικά παρηγορητικής φροντίδας έρχονται επίσης αντιμέτωποι με αρκετές δυσκολίες. Η διάκριση των φυσικών συμπτωμάτων της ασθένειας από αυτά της κλινικής κατάθλιψης μπορεί να αποβεί δύσκολη, καθώς πολλά από αυτά είναι κοινά και στις δύο περιπτώσεις (όπως ο διαταραγμένος ύπνος, η έλλειψη όρεξης και η απουσία ενέργειας). Σε ένα δεύτερο επίπεδο, είναι δύσκολη και η διάκριση της κλινικής κατάθλιψης από τη φυσιολογική διαδικασία του θρήνου που ο καθένας περνά όταν μαθαίνει ότι ο θάνατός του πλησιάζει. Πέρα από αυτά όμως, έχουν να αντιμετωπίσουν και ευαίσθητα και λεπτά ζητήματα, όπως αυτά της αυτοκτονίας και της ευθανασίας, που τείνουν να αποτελούν σκέψεις ορισμένων ασθενών.
Σε κάθε περίπτωση, κρίσιμος και καταλυτικός είναι ο ρόλος της ευθείας, άμεσης συζήτησης. Στις καθημερινές αλληλεπιδράσεις του ασθενούς με τους οικείους του είναι φανερό πως ο θάνατος είναι ο «ελέφαντας στο δωμάτιο» κι όμως, όλοι κοιτούν πάνω, κάτω, δεξιά, αριστερά στους τοίχους, οπουδήποτε εκτός από τον θάνατο. Όταν αισθάνεται την ανάγκη να συζητήσει γι’ αυτό, οφείλουμε να βάλουμε τα συναισθήματα μας στην άκρη και να τον ακούσουμε. Είμαστε ίσως τα μόνα ζώα με ολοκληρωμένη επίγνωση της θνητότητάς τους και παρ’ όλα αυτά αποφεύγουμε τη συζήτηση επί του θέματος με κάθε κόστος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Depression, anxiety, and delirium in the terminally ill patient, διαθέσιμο εδώ
- The psychosocial issues of the terminally ill cancer patients, διαθέσιμο εδώ
- When Patients Are Anxious about Death, διαθέσιμο εδώ
- Coping with Emotions as You Near the End of Life, διαθέσιμο εδώ
