Η «μαύρη» επέτειος του Γοργοποτάμου το 1964

Της Αλεξίας Κυριαζοπούλου, 

Τα γεγονότα του Γοργοποτάμου το 1964 αποτελούν μια σκοτεινή στιγμή της μετεμφυλιακής περιόδου στην Ελλάδα, σημαδεύοντας την προσπάθεια της χώρας να επουλώσει τις πληγές του Εμφυλίου Πολέμου (1946-1949) και να βρει σταθερότητα σε ένα πολιτικά τεταμένο κλίμα. Πρόκειται για μια τραγωδία που έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια των εορτασμών της ανατίναξης της γέφυρας του Γοργοποτάμου, που είχε πραγματοποιηθεί το 1942 ως πράξη αντίστασης κατά της γερμανικής κατοχής. Ο Γοργοπόταμος είναι μια μικρή τοποθεσία κοντά στη Λαμία, γνωστή για την εμβληματική πράξη αντίστασης που έγινε στις 25 Νοεμβρίου 1942, όταν δυνάμεις του ΕΛΑΣ (Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός) και του ΕΔΕΣ (Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος), υπό την καθοδήγηση Βρετανών σαμποτέρ, ανατίναξαν τη γέφυρα του Γοργοποτάμου. Η καταστροφή αυτής της γέφυρας, που ήταν στρατηγικής σημασίας για τις μετακινήσεις των γερμανικών δυνάμεων, θεωρείται μία από τις σημαντικότερες πράξεις της ελληνικής αντίστασης κατά του Άξονα.

Μετά τον Εμφύλιο Πόλεμο, όμως, η Ελλάδα παρέμεινε διχασμένη. Οι πληγές του πολέμου και οι διαμάχες ανάμεσα στους υποστηρικτές της αριστεράς και της δεξιάς συνέχιζαν να διαμορφώνουν την πολιτική σκηνή της χώρας. Το 1964, η κυβέρνηση του Γεωργίου Παπανδρέου προσπάθησε να καλλιεργήσει ένα κλίμα εθνικής συμφιλίωσης και η επέτειος της ανατίναξης του Γοργοποτάμου θεωρήθηκε μια ευκαιρία να ενωθούν οι Έλληνες, ανεξαρτήτως πολιτικής τοποθέτησης, για να τιμήσουν μια σημαντική στιγμή του αγώνα κατά του κατακτητή. Είχε γίνει εορτασμός και το 1962 και το 1963, αλλά δεν πήρε διαστάσεις και πέρασε απαρατήρητος. Ήταν η πρώτη φορά που ο εορτασμός διοργανώθηκε επίσημα από το ελληνικό κράτος.

Στις 29 Νοεμβρίου 1964, διοργανώθηκαν μεγάλες εκδηλώσεις για τον εορτασμό της ανατίναξης της γέφυρας του Γοργοποτάμου. Στην περιοχή του συγκεντρώθηκαν περίπου 20.000 άτομα, για να τιμήσουν την 22η επέτειο από την ανατίναξη. Ανάμεσά τους, βρίσκονταν πρώην αντάρτες, αγωνιστές της αντίστασης και πολίτες που ήθελαν να τιμήσουν το ιστορικό γεγονός. Ωστόσο, αυτό που ξεκίνησε ως μια ειρηνική εκδήλωση κατέληξε σε αιματηρή τραγωδία. Η τελετή στον Γοργοπόταμου κυλούσε ομαλά, έως ότου πολλοί από τους παρευρισκόμενους άρχισαν να διαμαρτύρονται, επειδή δεν επετράπη στις αντιστασιακές οργανώσεις να καταθέσουν στεφάνια. Οι διοργανωτές είχαν παραλείψει να τους εντάξουν στον επίσημο προγραμματισμό και όπως ήταν αναμενόμενο, υπήρξαν έντονες αντιδράσεις. Στη συνέχεια, το πλήθος που προερχόταν κυρίως από την αριστερά, αποδοκίμασε την κυβερνητική αντιπροσωπεία υπό τον Υπουργό Εθνικής Άμυνας, Μιχάλη Παπακωνσταντίνου, για να μην οξυνθούν περαιτέρω τα πνεύματα. Έτσι, αποφασίστηκε η σύντμηση του χρόνου της εκδήλωσης και η περικοπή του προγράμματος. Ακολούθησε πανδαιμόνιο, διακοπή της τελετής και αποχώρηση των επισήμων.

Ήταν μετά τη μία το μεσημέρι, όταν ακούστηκε μια ισχυρότατη έκρηξη στο χώρο του συγκεντρωμένου πλήθους, σκορπώντας θάνατο και πανικό. Αρχικά, κυκλοφόρησε η φήμη ότι οι χωροφύλακες πετούσαν χειροβομβίδες στο πλήθος. Κάποιοι έτρεξαν μαινόμενοι κατά πάνω τους, αλλά χάρη στην επέμβαση ψυχραιμότερων, η συμπλοκή αποφεύχθηκε. Λίγες ώρες αργότερα, η περιοχή εκκενώθηκε. Στο χώρο της θρυλικής γέφυρας, υπήρχαν πια μόνο τμήματα από θρυμματισμένα σώματα. Από την έκρηξη, έχασαν την ζωή τους 13 άνθρωποι, (μεταξύ των οποίων ο Γεώργιος Γιαννακούλης, Νικόλαος Δασόπουλος, Κωνσταντίνος Κανιούρας, Χρήστος Κεστίνης, Κωνσταντίνος Λεμπέσης, Κική Λιακοπούλου, Κωνσταντίνα Μπότη, Δημήτριος Μυλωνάς, Ηρωδιών Παπαζαχαρίου, Απόστολος Πολύμερος, Ασημούλα Ραχιώτη, Κωνσταντίνος Τσαρουχάς, Δήμος Τσιντικίδης) και πάνω από 45 τραυματίστηκαν. Η έκρηξη σημειώθηκε κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες και ακριβώς πάνω στη γέφυρα του Γοργοποτάμου. Η αιτία της έκρηξης παρέμεινε αμφιλεγόμενη, με διαφορετικές θεωρίες να κυκλοφορούν γύρω από το ποιος ήταν υπεύθυνος. Ειδικά συνεργεία εμπειρογνωμόνων άρχισαν να καταφτάνουν, γρήγορα όμως διαπιστώθηκε πως η έκρηξη οφειλόταν σε νάρκη, την οποία είχε πατήσει ένας από τους παρευρισκόμενους, βρίσκοντας τραγικό θάνατο. Το επίσημο πόρισμα της επιτροπής έδειξε ότι η έκρηξη προήλθε από παλιά νάρκη που είχε τοποθετηθεί στο σημείο το 1947 και δεν είχε περισυλλεχθεί κατά την εκκαθάριση της περιοχής, δέκα χρόνια αργότερα. Μάλιστα, κατά τη διάρκεια μεταγενέστερων ερευνών, συνεργεία ναρκοσυλλεκτών βρήκαν ακόμη τρεις νάρκες, η μία εκ των οποίων βρέθηκε στην επιφάνεια του εδάφους σε μια απόσταση περίπου 100μ. από αυτή που είχε ήδη εκραγεί. Το πόρισμα αμφισβητήθηκε από την αριστερά, η οποία όμως, προτίμησε να χαμηλώσει τους τόνους για να μην οξύνει περαιτέρω την κατάσταση.

Οι επικρατέστερες θεωρίες κάνουν λόγο για δολιοφθορά από ακροδεξιούς κύκλους που ήθελαν να σαμποτάρουν τον εορτασμό, φοβούμενοι την προβολή του ρόλου της αριστεράς και του ΕΛΑΣ στην αντίσταση. Άλλες θεωρίες υποστηρίζουν ότι η έκρηξη ήταν αποτέλεσμα ατυχήματος ή κάποιας λανθασμένης διαχείρισης πυρομαχικών που βρέθηκαν στην περιοχή από την περίοδο της κατοχής. Παρά τις διάφορες έρευνες που έγιναν, η αλήθεια για το ποιος ευθύνονταν για την έκρηξη δεν διαλευκάνθηκε ποτέ πλήρως. Το γεγονός αυτό, ωστόσο, επέτεινε το κλίμα πολιτικής έντασης στη χώρα.

Η τραγωδία του Γοργοποτάμου προκάλεσε σοκ και οργή στην ελληνική κοινωνία. Αντί να αποτελέσει μια ευκαιρία για εθνική συμφιλίωση, τα γεγονότα του 1964 αναζωπύρωσαν τις πολιτικές αντιπαραθέσεις. Οι υποστηρικτές της αριστεράς κατηγόρησαν τη δεξιά για δολιοφθορά και υπονόμευση της εθνικής ενότητας, ενώ οι συντηρητικοί κύκλοι επεσήμαναν τις πολιτικές σκοπιμότητες της αριστεράς πίσω από τους εορτασμούς. Άλλοι υποστήριξαν πως πρόκειται για επιχείρηση οργανωμένη από τις αμερικανικές υπηρεσίες. Η κυβέρνηση Παπανδρέου, αν και προσπάθησε να κατευνάσει τα πνεύματα, δεν κατάφερε να αποτρέψει τις διαμάχες που ακολούθησαν. Τα γεγονότα του Γοργοποτάμου αποτέλεσαν σύμβολο της αποτυχίας της πολιτικής εθνικής συμφιλίωσης που επιδίωκε η κυβέρνηση. Τις επόμενες μέρες επικράτησε μεγάλη πολιτική ένταση με την κυβέρνηση Γεωργίου Παπανδρέου να κλονίζεται. Την 1η Δεκεμβρίου ο Πρωθυπουργός, αφού ανέγνωσε το πόρισμα των εμπειρογνωμόνων και των ιατροδικαστών, έκλεισε την ομιλία του κάνοντας λόγο για δυστύχημα.

Τα γεγονότα του Γοργοποτάμου το 1964 παραμένουν μια από τις πιο αμφιλεγόμενες στιγμές της μετεμφυλιακής Ελλάδας. Παρά το γεγονός ότι η τραγωδία προκάλεσε θλίψη και πόνο, το αίμα που χύθηκε εκεί αναβίωσε τις πολιτικές διαμάχες και τροφοδότησε τις εντάσεις που χώριζαν την ελληνική κοινωνία. Ο Γοργοπόταμος, που είχε αναδειχθεί ως σύμβολο εθνικής ενότητας και αντίστασης κατά της ξένης κατοχής, μετατράπηκε το 1964 σε τόπο διχασμού και αβεβαιότητας. Το γεγονός αυτό, υπενθυμίζει ότι οι ιστορικές επέτειοι και οι μνήμες από τον πόλεμο και την αντίσταση συχνά φέρουν μαζί τους βαριά πολιτικά φορτία, τα οποία μπορεί να αναβιώσουν παλιές πληγές, ειδικά όταν οι συνθήκες συμφιλίωσης δεν έχουν πραγματικά επιτευχθεί. Αποτελεί, ακόμη, μια θλιβερή υπενθύμιση των δυσκολιών που αντιμετώπισε η Ελλάδα στην προσπάθειά της να αφήσει πίσω της τον Εμφύλιο Πόλεμο και να επιτύχει εθνική συμφιλίωση. Παρά τις προσπάθειες για ειρήνη και ενότητα, η έκρηξη και οι τραγικοί θάνατοι εκείνη την ημέρα φανέρωσαν πόσο βαθιές ήταν ακόμα οι διαιρέσεις στην ελληνική κοινωνία. Αν και η έκρηξη του 1964 δεν κατάφερε να κλονίσει τη μνήμη της ηρωικής ανατίναξης της γέφυρας του 1942, η τραγωδία που την ακολούθησε προστέθηκε στη μακρά λίστα των τραγικών επεισοδίων της ελληνικής ιστορίας, όπου τα πολιτικά πάθη και οι αντιπαραθέσεις κόστισαν ανθρώπινες ζωές και επιδείνωσαν τις πολιτικές εντάσεις.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Τάσος Βουρνάς (2013), Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας: Από τα πρώτα μετεμφυλιακά χρόνια ως την ημέρα του στρατιωτικού πραξικοπήματος των συνταγματαρχών, τόμος Έ, εκδ Πατάκη, Αθήνα
• Γιάννης Ράγκος (2000), Η νάρκη, Υπόθεση Γοργοπόταμος – Νοέμβριος 1964, εκδ Εντός, Αθήνα
• Γοργοπόταμος: Η δολοφονική έκρηξη το 1964, tanea.gr, διαθέσιμο εδώ
• Εξερράγη Νάρκη: Ο αιματηρός Γοργοπόταμος του 1964. Πώς ο εορτασμός του θρυλικού σαμποτάζ της αντίστασης κατέληξε σε τραγωδία με 13 νεκρούς, mixanitouxronou.gr, διαθέσιμο εδώ
• Γοργοπόταμος 1964: Η Ματωμένη Επέτειος, hellenicdefence.gr, διαθέσιμο εδώ