Της Μαρίας Δήμα,
Το σύνδρομο του εύθραυστου Χ είναι μια γενετική κληρονομική διαταραχή και αποτελεί τη δεύτερη συχνότερη αιτία νοητικής υστέρησης, μετά το σύνδρομο Down. Η ασθένεια καλύπτει ένα ευρύ φάσμα συμπτωμάτων και επηρεάζει κάθε έκφανση της ζωής των πασχόντων, χωρίς όμως να επηρεάζει το προσδόκιμο της ζωής τους. Παρόλα αυτά, ο ολοένα και ανερχόμενος κλάδος της μοριακής γενετικής, οδηγεί στην εύρεση νέων θεραπειών, οι οποίες δύνανται να βελτιώσουν την ποιότητα ζωής των προσβεβλημένων ατόμων.
Αιτίες
Στο DNA μας, εδράζονται όλες οι πληροφορίες που σχετίζονται με την αύξηση και την ανάπτυξη. Η λειτουργική πληροφορία βρίσκεται στα γονίδια, τα οποία κατευθύνουν την παραγωγή συγκεκριμένων μορίων, καθένα από τα οποία επιτελεί έναν μοναδικό ρόλο για την φυσιολογική λειτουργία του οργανισμού μας. Ένα από αυτά τα γονίδια σχετίζεται με το προαναφερθέν σύνδρομο. To φυσιολογικό γονίδιο το οποίο προσβάλλεται, ονομάζεται FMR1, και εδράζεται στην περιοχή Xq27.3 του Χ χρωμοσώματος.
Το γονίδιο FMR1, είναι υπεύθυνο για την έκφραση της πρωτεΐνης FMPR, η οποία μετέχει στις νευρικές συνάψεις και στη φυσιολογική ανάπτυξη των νευρώνων. Το γονίδιο, φυσιολογικά περιέχει μια νουκλεοτιδική αλληλουχία η οποία περιλαμβάνει 5-40 επαναλήψεις της τριπλέτας CGG. Η πρωτεΐνη FMRP φυσιολογικά, εμπλέκεται στην απενεργοποίηση ή μετακίνηση συγκεκριμένων αγγελιοφόρων mRNA. Παρόλα αυτά, σε ορισμένους ανθρώπους παρατηρείται αύξηση στην έκταση της παραπάνω αλληλουχίας. Για επαναλήψεις της τάξης των 55-200, κάνουμε λόγο για προ-μετάλλαξη. Στους ανθρώπους αυτούς δεν παρατηρούνται συμπτώματα νοητικής υστέρησης. Υπάρχει όμως συσχέτιση με τα δύο παρακάτω σύνδρομα:
- Το σύνδρομο εύθραυστου Χ που σχετίζεται με τρόμο και αταξία (FXTAS), και προκαλεί πρόωρη απώλεια μνήμης και παρκινσονισμό
- Πρώιμη Ωοθηκική Ανεπάρκεια και Σύνδρομο Εύθραυστου Χ (FXPOI), με αποτέλεσμα να εμφανίζονται διαταραχές του εμμηνορρυσιακού κύκλου, πρόωρη στειρότητα και υπογονιμότητα
Επίσης, μπορεί να παρατηρηθούν κλινικά, ορισμένα φαινοτυπικά γνωρίσματα που εκδηλώνουν οι ασθενείς, όπως προεξέχοντα ώτα και πλατυποδία. Αν το άτομο εμπεριέχει στο DNA πάνω από 200 επαναλήψεις της τριπλέτας, με την ταυτόχρονη παρουσία υπερμεθυλιωμένων περιοχών, τότε πάσχει από το σύνδρομο. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι στον καρυότυπο των ασθενών, παρατηρείται στο χρωμόσωμα Χ δομική ανωμαλία, με αποτέλεσμα αυτό να εμφανίζεται ιδιαίτερα εύθραυστο στην ακραία περιοχή του. Χάρη σε αυτό το φαινόμενο προκύπτει και το όνομα της ασθένειας.
Τύπος κληρονόμησης
Το σύνδρομο εύθραυστου Χ είναι ένα φυλοσύνδετο νόσημα και κληρονομείται με άτυπο τρόπο. Στον άνθρωπο, ο φυσιολογικός αριθμός χρωμοσωμάτων είναι 46 (22 ζεύγη αυτοσωμικών και 1 φυλετικό ζεύγος- ΧΧ στα θηλυκά και XY στα αρσενικά). Τα βιολογικά θηλυκά άτομα κληρονομούν ένα Χ χρωμόσωμα από την μητέρα και ένα Χ χρωμόσωμα από τον πατέρα. Αντιθέτως, τα βιολογικά αρσενικά άτομα κληρονομούν το Y χρωμόσωμα από τον πατέρα και το Χ χρωμόσωμα από την μητέρα. Επομένως, μια μητέρα που είναι φορέας για το μεταλλαγμένο γονίδιο, θα μεταβιβάσει με 50% πιθανότητα το μεταλλαγμένο Χ χρωμόσωμα και με 50% το φυσιολογικό. Επίσης, όσον αφορά τη μεταβίβαση του Χ χρωμοσώματος από την μητέρα, έχει παρατηρηθεί ότι είναι δυνατή η επέκταση της προμετάλλαξης σε μετάλλαξη στις επόμενες γενιές. Αυτό δεν παρατηρείται κατά την μεταβίβαση της προμετάλλαξης από τον ασθενή άνδρα στην κόρη. Ένας ασθενής άνδρας μεταβιβάζει με 100% πιθανότητα το μεταλλαγμένο Χ χρωμόσωμα στα θηλυκά, ενώ στους αρσενικούς απογόνους μεταβιβάζει το Υ.
Σε διεθνές επίπεδο, η παρατηρούμενη συχνότητα της ασθένειας είναι 1:4000 στα αγόρια και 1:8000 στα κορίτσια.
Φαινοτυπικά χαρακτηριστικά και κλινική εικόνα
Τα τυπικά κλινικά φαινοτυπικά γνωρίσματα των ανθρώπων αυτών, ποικίλλουν. Οι ασθενείς παρουσιάζουν μακροκεφαλία, προεξέχουσα γνάθο και ώτα, υπερεκτασιμότητα των αρθρώσεων και πλατυποδία. Επίσης, στα αγόρια είναι πιθανόν προεφηβικά να εκδηλωθεί διόγκωση των όρχεων. Άλλα συχνά συμπτώματα, περιλαμβάνουν τον στραβισμό, τον ήπιο μυϊκό τόνο στους μύες του προσώπου, καθώς και ανωμαλίες στις καρδιακές βαλβίδες. Οι πάσχοντες παρουσιάζουν σοβαρή νοητική υστέρηση, ενίοτε διάσπαση προσοχής και συμπεριφορές που εμπίπτουν στο αυτιστικό φάσμα, ενώ παρουσιάζουν δυσκολία στην αλληλεπίδραση με τον κοινωνικό τους περίγυρο. Η ομιλία τους είναι γρήγορη και κοφτή, δυσκολεύονται να διατηρήσουν βλεμματική επαφή, ενώ συχνά παρουσιάζουν εμμονές. Προεξέχον σύμπτωμα αποτελούν οι επιληπτικές κρίσεις, οι οποίες εμφανίζονται στο 25% των ασθενών.
Διάγνωση
Η διάγνωση συνήθως τίθεται μέσω αιματολογικών εξετάσεων και διενέργεια τεστ DNA. Με τον τρόπο αυτόν προσδιορίζονται τόσο οι φορείς όσο και το πάσχον άτομο. Κατά μέσο όρο, τα άτομα διαγιγνώσκονται με το σύνδρομο περίπου στο 2ο έτος της ηλικίας τους. Ανησυχητικά συμπτώματα είναι οι αυτιστικού τύπου συμπεριφορές, και η καθυστερημένη ανάπτυξη. Κατά τη διάρκεια της κύησης, μία έγκυος η οποία ανησυχεί μπορεί να συμβουλευτεί κάποιον γενετικό σύμβουλο ώστε να διενεργηθεί αμνιοπαρακέντηση ή λήψη χοριακών λαχνών.
Θεραπεία
Δυστυχώς σήμερα δεν υπάρχει κάποια ριζική θεραπεία για την συγκεκριμένη ασθένεια. Παρόλα αυτά είναι θεμιτό να πραγματοποιούνται πρακτικές εργοθεραπείας και λογοθεραπείας για την καλλιέργεια των δεξιοτήτων των πασχόντων. Παράλληλα, υπάρχουν διάφορες φαρμακευτικές αγωγές (για άγχος, διάσπαση προσοχής, κατάθλιψη, επιθετικές συμπεριφορές), οι οποίες φαίνεται να βελτιώνουν την συμπεριφορά των ασθενών. Όσον αφορά το μαθησιακό περιβάλλον, ορισμένα τροποποιητικά μέτρα που θα ήταν ωφέλιμο να ληφθούν, είναι η ελάττωση των δυνατών ήχων, η διατήρηση χαμηλού, διακριτικού φωτισμού, καθώς και η βιωματική προσέγγιση στη μάθηση μέσω οπτικού υλικού και παιχνιδιών.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Learn More About Fragile X Syndrome and Premutation-associated Disorders, asuragen.com, διαθέσιμο εδώ
- Fragile X syndrome, διαθέσιμο εδώ
- About Fragile X Syndrome, διαθέσιμο εδώ
- What is Fragile X syndrome?, διαθέσιμο εδώ
