Της Αλεξάνδρας Μαστοράκη,
Ο Καρδινάλιος Ρισελιέ, μια από τις πιο μεγαλειώδεις αλλά και μισητές πολιτικές φιγούρες της ιστορίας, υποκύπτει στην ασθένειά του, τον Δεκέμβριο του 1642, σφραγίζοντας μια μακρά περίοδο πρωθυπουργίας που έθεσε πολλάκις τον γαλλικό λαό σε δοκιμασίες, αλλά οδήγησε το έθνος στο απόγειο της δόξας και της υπεροχής του. Η πολυετής πολιτική του δράση βασιζόταν στην κλασική ρεαλιστική αρχή του “Raison d’ état”, η οποία χαρακτηρίζει την κρατική ευημερία ως ύψιστο ιδανικό και επιτάσσει την αξιοποίηση κάθε —ειρηνικού και μη— μέσου για την εξασφάλισή της. Λίγες μέρες πριν πεθάνει, ο Ρισελιέ έγραψε στον Λουδοβίκο ΙΓ’: «Έχω την παρηγοριά να αφήσω το βασίλειό σας στον υψηλότερο βαθμό δόξας και φήμης».
Ο Ρισελιέ γεννήθηκε στο Παρίσι το 1585 ως Αρμάν Ζαν Ντυ Πλεσί, από στρατιωτικό πατέρα, ο οποίος κατείχε μια βραχύβια εξέχουσα θέση ως μεγάλος Κοσμήτορας της Γαλλίας υπό τον Ερρίκο Γ’. Όταν ο Ρισελιέ ήταν ακόμη 5 ετών, ο πατέρας του έχασε τη ζωή του κατά τη διάρκεια των θρησκευτικών πολέμων: ο πρόωρος χαμός του έσπειρε στην οικογένεια τον φόβο μιας πιθανής κατάρρευσης, καθώς ο μόνος πάγιος πόρος της ήταν τα έσοδα από την Επισκοπή της Λυών, η οποία είχε παραχωρηθεί στον πατέρα του Ρισελιέ από τον Ερρίκο Γ’. Στα 9 του μόλις χρόνια ο Ρισελιέ άρχισε τις σπουδές του στη φιλοσοφία και κατόπιν εγγράφηκε σε στρατιωτική σχολή. Όμως, για να διατηρηθεί το κληρονομικό δικαίωμα της οικογένειας στην Επισκοπή, έπρεπε ο ένας από τους γιους να ακολουθήσει τον ιερατικό κλάδο. Ο νεαρός Αρμάν, εξετάζοντας διορατικά τη συγκεκριμένη προοπτική, δέχτηκε να αναλάβει καθήκοντα: με τις ευλογίες και την αρωγή του Ερρίκου Δ’ και κατόπιν σύντομων σπουδών θεολογίας στο Collège de Calvi, ο Ρισελιέ χειροτονήθηκε Επίσκοπος της Λυών στα 23 του χρόνια. Ο φιλόδοξος κληρικός από νωρίς διακρίθηκε για την ισχυρή του αποφασιστικότητα, ενώ υπήρξε ο πρώτος επίσκοπος στη Γαλλία που εφάρμοσε τις θεσμικές μεταρρυθμίσεις που ορίστηκαν από τη Σύνοδο του Τρέντο.
Στα πρώτα χρόνια του ως Επίσκοπος, ο Ρισελιέ επιδείκνυε ζήλο στην ποιμαντική του δραστηριότητα, τίποτα όμως δεν προμήνυε εκείνα που του έμελλαν. Εκείνη την περίοδο η Γαλλία διχαζόταν από θρησκευτικές έριδες οι οποίες οξύνθηκαν μετά τον θάνατο του Ερρίκου Δ’. Η αντιβασιλεία της Μαρίας των Μεδίκων, μητέρας του ανηλίκου Λουδοβίκου ΙΓ’ αποδείχθηκε ανεπαρκής, ενώ διάφορες ομάδες ευγενών επεδίωκαν την ικανοποίηση προσωπικών βλέψεων εις βάρος του κρατικού συμφέροντος. Το 1614 σήμανε την πρώτη και δυναμική εμφάνιση του Ρισελιέ στην πολιτική σκηνή, όταν του ζητήθηκε να εκπροσωπήσει τον κλήρο της επαρχίας Πουατού στη Συνέλευση των τριών τάξεων. Η εντυπωσιακή ρητορική ικανότητα και η ευφυΐα του προκάλεσε δέος στην Συνέλευση. Στο τέλος, η τάξη των κληρικών τον επέλεξε να εκφωνήσει τις αποφάσεις της. Ο Ρισελιέ είχε αναμφίβολα εδραιώσει την φήμη του όχι μόνο ως ικανού επισκόπου και ένθερμου υποστηρικτή του Ρωμαιοκαθολικισμού, αλλά και ως επιδέξιου ομιλητή στις Συνεδριάσεις των Γενικών Κτημάτων. Η εντυπωσιασμένη βασιλομήτωρ του απέδειξε έμπρακτα τη συμπάθειά της: του εξασφάλισε μια θέση στην Αυλή, καθώς τον διόρισε ως πνευματικό της νύφης της, βασίλισσας Άννας της Αυστρίας.
Ο δρόμος για μια πολιτική άνοδο φάνταζε πλέον ολόφωτος στον Ρισελιέ. Πολύ σύντομα ο ισχυρότερος Υπουργός του βασιλείου, Κοντσίνο Κοντσίνι, αναγνώρισε το χάρισμά του και τον προήγαγε σε Υπουργό Πολέμου και Εξωτερικών Υποθέσεων στα τέλη του 1616. Η δολοφονία, όμως, του Κοντσίνι την άνοιξη του επόμενου έτους, έπειτα από δολοπλοκία ευγενών και κυρίως του ευνοούμενου του Λουδοβίκου ΙΓ΄ Σαρλ ντ’ Αλμπέρ, φρέναρε απότομα την πολιτική ανάδυση του Ρισελιέ. Η αντιβασιλεία της Μαρίας των Μεδίκων ανατράπηκε από τον ίδιο τον Λουδοβίκο και η ίδια εστάλη εξόριστη στο ανάκτορο του Μπλουά. Ο Ρισελιέ είχε παρόμοια τύχη. Χάνοντας το αξίωμα και την ισχύ του, επέστρεψε στη Λυών και έπειτα εξορίστηκε στη παπική πόλη Αβινιόν από τον βασιλιά. Στην εξορία του, για να απαλύνει την πικρία του, καταπιάστηκε με τη συγγραφή, ασχολία που διατήρησε μέχρι το τέλος του.
Αν και η στατική ζωή της εξορίας ταλάνιζε το δραστήριο πνεύμα του, τα γεγονότα και πάλι δημιούργησαν μια συγκυρία υπέρ του. Το 1619, η Μαρία των Μεδίκων δραπέτευσε από το ανάκτορο στο οποίο ζούσε αιχμάλωτη και ανέλαβε επικεφαλής μιας αριστοκρατικής εξέγερσης εναντίον του βασιλιά γιου της. Κατά ειρωνεία της τύχης, ο Λουδοβίκος ανακάλεσε τον Ρισελιέ καθώς πίστευε ότι μόνο εκείνος θα μπορούσε να κατευνάσει την Μαρία και το οξυμμένο πνεύμα της εξέγερσης. Πράγματι, ο Ρισελιέ μεσολάβησε και αξιοποιώντας τις ικανότητες ρητορείας του αποσόβησε τη σύρραξη, καθώς μητέρα και γιος συμφιλιώθηκαν. Το αρχικό όνειρο αποκτούσε εν τέλει σάρκα και οστά. Το 1622 χρίστηκε Καρδινάλιος μετά από βασιλική πρωτοβουλία και δύο χρόνια αργότερα διορίστηκε Γραμματέας Ναυτικού και Εμπορίου. Η ακτινοβολία των αξιωμάτων του τον καθιστούσε ουσιαστικά, στα μάτια όλων, Κυβερνήτη. Έγινε Πρωθυπουργός το καλοκαίρι του 1624.
Χάρη στο οξύτατο πολιτικό αισθητήριο του, ο Ρισελιέ αντιλαμβανόταν τόσο τον αντίκτυπο που είχε αποκτήσει το όνομά του όσο και την υποτίμηση που είχε υποστεί ο βασιλικός θεσμός. Το γαλλικό στέμμα είχε χάσει την αλλοτινή του αίγλη και ο βασιλιάς έμοιαζε αδρανής και άβουλος. Ο Ρισελιέ βρισκόταν στο τιμόνι της διοίκησης. Η τόνωση του μοναρχικού θεσμού και η ανάδειξη μιας συγκεντρωτικής και ενοποιημένης Γαλλίας προαπαιτούσε την επίτευξη των παρακάτω στόχων: τη διάλυση των Γάλλων καλβινιστών (Ουγενότων) ως θρησκευτικής δύναμης, την αποδυνάμωση των ευγενών που εναντιώνονταν στα βασιλικά συμφέροντα και τη σύγκρουση με την αυτοκρατορία των Αψβούργων, που διοικούσε την Αυστρία και την Ισπανία. Είναι φανερό ότι δρούσε αυτοδύναμα και απολυταρχικά, για την πραγμάτωση των σκοπών αυτών: μια πολιτική «διαίρει και βασίλευε» δεν θα ήταν ιδιαίτερα αποδοτική, όταν το ίδιο το στέμμα εξαρτιόταν από την αριστοκρατική βούληση.
Το πλάνο στέφθηκε με επιτυχία. Το 1628 κατατρόπωσε τους εξεγερμένους Ουγενότους που είχαν οχυρωθεί στην πόλη Λα Ροσέλ. Κατέπνιξε κάθε θρησκευτικό επαναστατικό κίνημα, ενώ έπεισε τον Λουδοβίκο να αφαιρέσει από τους καλβινιστές της επικράτειάς του τα πολιτικά και στρατιωτικά τους δικαιώματα, το 1629. Αφού αφόπλισε τους Ουγενότους, ο Ρισελιέ στράφηκε προς τους μεγαλοευγενείς και εξουδετέρωσε όλους εκείνους που θα μπορούσαν να αμφισβητήσουν την απόλυτη βασιλική εξουσία. Το 1630 ματαίωσε μία απόπειρα της βασιλομήτορος και των ευγενών να πείσουν τον βασιλιά να τον απομακρύνει — εν τέλει, η Μαρία των Μεδίκων βρέθηκε για ακόμη μια φορά εξόριστη και πολλοί από τους ευγενείς φυλακίστηκαν ή εκτελέστηκαν. Ο Ρισελιέ εξακολούθησε να καταπνίγει με ωμότητα τυχόν τέτοια σχέδια ή συνωμοσίες εναντίον του. Κατόρθωσε να εξουδετερώσει την αριστοκρατική ισχύ, επανδρώνοντας τον μηχανισμό της διοίκησης με ανθρώπους του. Έτσι, το σημείο αναφοράς της εθνικής πολιτικής του —η εσωτερική συνοχή, το σύσσωμο κοσμικό κράτος και ο βασιλικός απολυταρχισμός— απόκτησε την εδραιωμένη υπόσταση που πάντα επεδίωκε.
Εντούτοις, οι προσπάθειες του Ρισελιέ να ανυψώσει την Γαλλία σε κύρια ευρωπαϊκή υπερδύναμη εμπλέκοντάς την σε πολέμους δεν είχαν την αναμενόμενη απήχηση στον γαλλικό λαό. Η φορολογία έγινε δυσβάσταχτη, ενώ σημειώθηκαν και ηχηρές εξεγέρσεις ως φυσικό επόμενο της εξαθλίωσης της υπαίθρου. Αν και ο Ρισελιέ, λοιπόν, υπήρξε αναμφίβολα ο σημαντικότερος πολιτικός στην γαλλική ιστορία, προκάλεσε προς το πρόσωπό του τρομερή αντιπάθεια: Δεκάδες οι αποτυχημένες απόπειρες δολοφονίας, ενώ παρά την κακή υγεία του έζησε 57 χρόνια. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που τον περιγράφουν ως αδίστακτο συσσωρευτή πλούτου και εξουσίας, ακριβώς όπως τον παρουσίασε ο Α. Δουμάς στο έργο του «Οι 3 Σωματοφύλακες».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Καρδινάλιος Ρισελιέ 1585-1642, tovima.gr, Διαθέσιμο εδώ
- Richelieu, Armand-Jean Du Plessis, Cardinal (1585–1642), encyclopedia.com, Διαθέσιμο εδώ
- Cardinal Richelieu, historylearningsite.co.uk, Διαθέσιμο εδώ
