Έγκλημα με ηθικό αυτουργό τον… νόμο;

Του Χάρη Καλπάκη,

Εισαγωγή στον προβληματισμό

Όπως έχω επισημάνει σε προηγούμενο άρθρο (βλ. «Πολιτική δικαίου ή πολιτικό δίκαιο;») η ποινή συνιστά μια «αντιπροσβολή» αγαθών, απάντηση, δηλαδή της Πολιτείας έναντι μιας παράνομης ετεροπροσβολής αγαθού. Ήδη από τα μέχρι τώρα λεχθέντα αναφύεται ο πυρήνας του προβληματισμού: εφόσον υπάρχει «παράνομη» προσβολή αγαθών, άραγε υπάρχει και νόμιμη; Αφού ως έγκλημα ορίσαμε την «παράνομη ετεροπροσβολή αγαθών», αποτελεί και η ίδια η ποινή έγκλημα εκ μέρους της Πολιτείας και του νομοθέτη;

Πολλές και ευφάνταστες μορφές ποινών έχει εφεύρει η ανθρώπινη επινοητικότητα∙ άλλες ισχύουν σε όλο τον κόσμο ή μέρη του, ενώ άλλες ίσχυσαν σε κάποια φάση της ανθρωπότητας και συζητάται η επανένταξή τους. Συγκεντρώνοντας τις κυριότερες από αυτές προτείνω την εξής κατάταξή τους με κριτήριο το έννομο αγαθό ή ελευθερία που προσβάλλουν:

1. Ποινές προσβάλλουσες την ιδιοκτησία και την οικονομική ελευθερία,
2. Ποινές προσβάλλουσες την προσωπική ελευθερία,
3. Ποινές προσβάλλουσες την ανθρώπινη αξιοπρέπεια.

Α. Ποινές προσβάλλουσες την ιδιοκτησία και την οικονομική ελευθερία

 1. Χρηματικές ποινές

Τέτοια πρόστιμα ως κύρωση για κάποιο αδίκημα προσβάλλουν την ατομική ιδιοκτησία (αρ. 17 Συντ.). Για αυτό και είναι σημαντικό να διασφαλίζεται ότι οι χρηματικές ποινές δεν επιβάλλονται με τρόπο που να παραβιάζει τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Προς αυτόν τον σκοπό έχει δημιουργηθεί το σύστημα ημερήσιων μονάδων. Πρόκειται για ένα μοντέλο που χρησιμοποιείται σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Ελβετία και η Γερμανία, και είχε υιοθετηθεί και στην Ελλάδα με τον νέο Ποινικό Κώδικα (Ν. 4619/2019). Σύμφωνα με αυτό, η χρηματική ποινή προσδιορίζεται σε ημερήσιες μονάδες, οι οποίες αντιστοιχούν στην σοβαρότητα του αδικήματος και συντελεστή από 1 έως 100 ευρώ με βάση την οικονομική κατάσταση του δράστη. Αυτό το σύστημα θεωρείται πιο δίκαιο, καθώς μειώνει τις ανισότητες στην επιβολή ποινών.

Ωστόσο, με τον ν.5090/24 επανήλθε το σύστημα των σκληρών και άκαμπτων προστίμων, γεγονός που εγείρει ζητήματα συμβατότητας της ποινής με την ενωσιακή επιταγή για (αναλογικά) ίση αντιμετώπιση των δραστών (αρ. 23 Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων ΕΕ) και την αρχή της αναλογικότητας.

2. Δήμευση

Η δήμευση ως ποινή αναφέρεται στην κατάσχεση περιουσιακών στοιχείων από το δημόσιο και στην ελληνική νομοθεσία μπορεί να επιβληθεί ως παρεπόμενη ποινή για αντικείμενα-προϊόντα εγκλήματος ή που αποτέλεσαν μέσα τέλεσης αυτού.

Αυτή η άμεση προσβολή της ιδιοκτησίας καθιστά σαφές ότι πρέπει να αποτελέσει αντικείμενο ειδικής, συνετής και περιορισμένης ρύθμισης και εφαρμογής. Σημειωτέον, πως η Οικουμενική Διακήρυξη Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΟΔΔΑ), του 1948, τονίζει τη σημασία της προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και των θεμελιωδών ελευθεριών. Η δήμευση, αν δεν εφαρμόζεται με διαφάνεια και δικαιοσύνη, μπορεί να παραβιάσει αυτά τα δικαιώματα. Έτσι, στην Ευρωπαϊκή Ένωση ρυθμίζεται από την Οδηγία 2014/42/ΕΕ, η οποία προβλέπει τη δέσμευση προϊόντων εγκλήματος για την καταπολέμηση του οργανωμένου εγκλήματος και της τρομοκρατίας, ενώ πολλά συντάγματα προβλέπουν και απαγόρευση της γενικής δήμευσης (βλ. αρ. 7Σ).

3. Παροχή κοινωφελούς εργασίας

Αν και εκ πρώτης όψεως δεν φαίνεται, πρόκειται για ένα εξίσου στιγματιστικό και προσβλητικό αγαθού κυρωτικό μέτρο. Αφορά την εκ του νόμου πηγάζουσα υποχρέωση ενός δράστη για προσφορά αναγκαστικής εργασίας στην κοινότητα για περιορισμένο χρονικό διάστημα και θεωρείται θεσμός ιδανικός για την πρόληψη και την καταπολέμηση της εγκληματικότητας μεσαίας κλίμακας.

Από άποψη ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η κοινωφελής εργασία προσφέρει μια πιο ανθρώπινη και κοινωνικά επωφελή εναλλακτική λύση. Ωστόσο, συνταγματικά απαγορεύεται η αναγκαστική εργασία, καθώς προσβάλλει την αρνητική όψη της εργασιακής ελευθερίας (άρθρο 22 Συντ), κατοχυρωμένη και στο άρ. 5 ΧΘΔΕΕ και στο Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα (ΔΣΑΠΔ) και την ΟΔΔΑ, αλλά και τις συμβάσεις του ΔΟΕ. Για αυτό δεν επιβάλλεται, αλλά προϋποτίθεται πως θα γίνει αποδεκτή από τον καταδικασθέντα. Αυτό σημαίνει ότι η κοινωφελής εργασία πρέπει να είναι εθελοντική και να μην παραβιάζει τα δικαιώματα του ατόμου.

Β. Ποινές προσβάλλουσες την προσωπική ελευθερία

1. Στερητικές της ελευθερίας ποινές

Οι στερητικές της ελευθερίας ποινές, όπως η κάθειρξη, η φυλάκιση και ο περιορισμός σε ειδικό κατάστημα κράτησης νέων (βλ. αρ. 51-54 ΠΚ), συνίστανται στον περιορισμό ενός καταδικασθέντος σε σωφρονιστικό κατάστημα, για συγκεκριμένο διάστημα. Από την φύση τους, λοιπόν, προσβάλλουν την εν στενή εννοία προσωπική ελευθερία, ήτοι την ελευθερία κίνησης, κατ’ άρθρον 5 παρ. 3 του ελληνικού Συντάγματος. Αυτή προστατεύεται και από τα περισσότερα Συντάγματα στην Ευρώπη, όπως και στην Αμερική, ενώ υπό το ενωσιακό δίκαιο αποτελεί μία από τις 4 θεμελιώδεις ελευθερίες υπό την μορφή της ελευθερίας κίνησης και εγκατάστασης (αρ. 26, 49-55 ΣΛΕΕ). Είναι από τις αρχαιότερες μορφές ποινών και τις επικρατέστερες μέχρι και σήμερα, ενώ συνάμα κατατάσσεται και στις επαχθέστερες παγκοσμίως.

 2. Εξορία

Στην ίδια κατηγορία μπορεί να καταταγεί και η εξορία, ποινή με μακρά ιστορία από την αρχαία Ελλάδα και την ρωμαϊκή αυτοκρατορία ως ποινή για πολιτικά εγκλήματα (βλ. Οστρακισμός και deportatio αντίστοιχα που συνεπαγόταν απώλεια της ιδιότητας Ρωμαίου πολίτη), μέχρι και την Ελλάδα του 20ού αιώνα, οπότε χρησιμοποιήθηκε ευρέως κατά την περίοδο της δικτατορίας του Μεταξά και αργότερα κατά τη διάρκεια της Χούντας. Αποτελεί μία δυσανάλογη και σκληρή μεταχείριση για τα περισσότερα εγκλήματα του κοινού δικαίου και ως τέτοια αντίκειται στην ΟΔΔΑ, παράλληλα με τα εθνικά συντάγματα που κατοχυρώνουν την προσωπική ελευθερία και το ενωσιακό δίκαιο. Για αυτό δεν αποτελεί, πλέον, κύρωση στο σύγχρονο δυτικό πολιτισμό.

Γ. Ποινές προσβάλλουσες την ανθρώπινη αξιοπρέπεια

1. Θανατική ποινή

Από τις πιο πολυσυζητημένες ποινές στους κόλπους της κοινής γνώμης, η θανατική ποινή εφαρμόζεται σε ορισμένες χώρες για σοβαρά εγκλήματα όπως δολοφονία, τρομοκρατία και διακίνηση ναρκωτικών. Το 2022, η Διεθνής Αμνηστία κατέγραψε 883 εκτελέσεις σε 20 χώρες, με την Κίνα, το Ιράν και τη Σαουδική Αραβία να έχουν τις περισσότερες εκτελέσεις.

• Σύμφωνα με την τελευταία και άλλους οργανισμούς, η θανατική ποινή παραβιάζει το θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα στη ζωή (αρ. 6 ΔΣΑΠΔ, αρ. 2 ΕΣΔΑ) και για αυτό απαγορεύεται (πρωτόκολλο 6 ΕΣΔΑ, αρ. 7 Σ). Επιπλέον, θεωρείται η πιο σκληρή, απάνθρωπη και ταπεινωτική τιμωρία.

Δεν υπάρχουν αξιόπιστα στοιχεία ότι η θανατική ποινή αποτρέπει το έγκλημα αποτελεσματικά. Στην πραγματικότητα, τα στατιστικά στοιχεία των χωρών που έχουν καταργήσει τη θανατική ποινή δείχνουν ότι τα εγκλήματα δεν αυξήθηκαν, αλλά μειώθηκαν.

2. Πολιτικός θάνατος

Αναφέρεται στην απώλεια των πολιτικών δικαιωμάτων ενός ατόμου, συνήθως λόγω καταδίκης για σοβαρό έγκλημα. Στην Ελλάδα, ο πολιτικός θάνατος ήταν σε ισχύ από την ίδρυση του νέου κράτους μέχρι την εποχή του Βασιλιά Όθωνα και καταργήθηκε το 1864.

Ο πολιτικός θάνατος μπορεί να θεωρηθεί παραβίαση των θεμελιωδών δικαιωμάτων ενός ατόμου, όπως το δικαίωμα στη ζωή και την αξιοπρέπεια, ενάντια στις επιταγές του ΧΘΔΕΕ, της ΕΣΔΑ, της ΟΔΔΑ, καθώς και των εθνικών συνταγμάτων, ενώ αμφίβολο είναι το πόσο συνεισφέρει στην σωφρονιστική και αντεγκληματική πολιτική, δεδομένου ότι δημιουργεί αμετάβλητες καταστάσεις.

3. Χημικός ευνουχισμός

Εφαρμόζεται σε ορισμένες χώρες του εξωτερικού ως ποινή σε σεξουαλικούς παραβάτες. Ο σκοπός του χημικού ευνουχισμού είναι να μειώσει τα επίπεδα των ανδρικών ορμονών ή ανδρογόνων, προς αποτροπή ικανότητας τέλεσης γενετήσιων αδικημάτων. Μεταξύ των χωρών που τον επιτρέπουν είναι οι ακόλουθες: Νότια Κορέα, Φιλιππίνες, Ινδονησία, Πακιστάν, Τουρκία, Γαλλία, Ηνωμένο Βασίλειο, Βέλγιο, Πολωνία, Τσεχία, Ρωσία, καθώς και ορισμένες πολιτείες των ΗΠΑ.

Οι επικριτές του υποστηρίζουν ότι η ποινή αυτή παραβιάζει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και μπορεί να έχει σοβαρές και μη αναστρέψιμες συνέπειες στη φυσιολογία του ατόμου. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων έχει χαρακτηρίσει τον χημικό ευνουχισμό ως υποτιμητικό για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Παράλληλα, στην Ελλάδα απαγορεύεται με το άρθρο 7 Συντ. στο πλαίσιο της απαγόρευσης των βασανιστηρίων.

Άρση του παρανόμου;

Μετά από αυτήν την ανάλυση, όσο παράξενο κι αν φαντάζει, η ποινή δεν συνιστά έγκλημα, γιατί ακριβώς δεν προκαλεί «παράνομη» προσβολή αγαθών. Αντίθετα, ο παράνομος χαρακτήρας αίρεται με τους γνωστούς από την γενική θεωρία των συνταγματικών ελευθεριών παράγοντες θεμιτού περιορισμού των δικαιωμάτων:

1. Αντικειμενικός και απρόσωπος χαρακτήρας των διατάξεων,
2. Λόγος γενικού συμφέροντος, όπου εντάσσεται και ο σκοπός της ποινής, δηλαδή η τιμωρία του εγκλήματος, ο παραδειγματισμός τρίτων (γενική πρόληψη), η αποτροπή του ίδιου δράστη από την τέλεση παρόμοιων πράξεων, ο σωφρονισμός του (ειδική πρόληψη) και η επανακοινωνικοποίησή του.

• Τήρηση της αναλογικότητας ως προς την βαρύτητα της πράξης, τον καταλογισμό του δράστη και την προβλεπόμενη ποινή:

1. Ο απαραβίαστος πυρήνας των δικαιωμάτων, χάριν του οποίου ποινές με δραστικά και αμετάκλητα αποτελέσματα πρέπει να απαγορεύονται και
2. Η Αρχή της προστατευόμενης εμπιστοσύνης (ασφάλειας δικαίου), που επιβάλλει την μη αναδρομικότητα του ποινικού νόμου, αλλά την εκ των προτέρων σαφή περιγραφή των αξιόποινων πράξεων και των αντίστοιχων κυρώσεών τους (αρ. 7 Συντ., αρ. 2 ΠΚ).

Ωστόσο, οι αντιλήψεις και οι καιροί αλλάζουν και ποινές που θεωρούνταν αποτελεσματικές παλαιότερα, σαν τις στερητικές ελευθερίας, πλέον να υποχωρούν χάριν άλλων, όπως η κοινωφελής εργασία. Για αυτό και το δίκαιο των ποινικών κυρώσεων μόνο στατικό δεν μπορεί να μείνει, αλλά χρήζει διαρκούς μελέτης και αναπροσαρμογής.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Ι. Μανωλεδάκης, Ποινικό Δίκαιο – Επιτομή Γενικού Μέρους, Επιμέλεια: Μ. Καϊάφα-Γκμπάντι / Ε. Συμεωνίδου – Καστανίδου, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2005.
• Μ. Καϊάφα-Γκμπάντι, Ν. Μπιτζιλέκης, Ε. Συμεωνίδου-Καστανίδου, Δίκαιο των Ποινικών Κυρώσεων, Νομική Βιβλιοθήκη, Θεσσαλονίκη, 2020.
• Κ. Χ. Χρυσόγονος, Σ. Π. Βλαχόπουλος, Ατομικά και Κοινωνικά δικαιώματα, Νομική Βιβλιοθήκη, Θεσσαλονίκη, 2017.
• Ο θεσμός της παροχής κοινωφελούς εργασίας-ενημερωτικό σημείωμα (2022), ministryofjustice.gr. Διαθέσιμο εδώ.
• Θανατική ποινή-οι απαντήσεις στις ερωτήσεις σας, 5/04/2016, amnesty.gr. Διαθέσιμο εδώ.