Του Γιάννη Μπότσα,
Σε μια περίοδο δημογραφικής «έκρηξης» για πολλές χώρες της Ασίας και της Αφρικής, η Γηραιά Ήπειρος μοιάζει πιο γερασμένη από ποτέ. Το δημογραφικό ζήτημα στην Ευρώπη δεν αποτελεί απλώς τροχοπέδη για τη μελλοντική οικονομική ανάπτυξη, αλλά και υπαρξιακό πρόβλημα. Η Ελλάδα δεν αποτελεί εξαίρεση από αυτήν την τάση· αντίθετα, την καθοδηγεί. Παρακάτω θα αναλύσουμε ορισμένα από τα στοιχεία που το αποκαλύπτουν και θα προσπαθήσουμε να κάνουμε μια αποτίμηση του φαινομένου.
Σχέση Γεννήσεων – Θανάτων
Στο παρακάτω γράφημα παρατηρούμε τη σχέση γεννήσεων – θανάτων ανά 1.000 κατοίκους για το 2023. Η γραμμή που διέρχεται από τους άξονες παρουσιάζει την ισορροπία μεταξύ γεννήσεων και θανάτων. Οτιδήποτε βρίσκεται κάτω από αυτήν υποδεικνύει αρνητική τάση, ενώ ό,τι είναι πάνω της δείχνει θετική. Οι περισσότερες χώρες της Ευρώπης παρουσιάζουν αρνητική σχέση. Στην Ελλάδα καταγράφονται 12,4 θάνατοι ανά 1.000 κατοίκους, ενώ οι αντίστοιχες γεννήσεις είναι 7,2. Η Γερμανία βρίσκεται σε ελαφρώς καλύτερη κατάσταση, με 12,2 θανάτους ανά 1.000 κατοίκους και 8,5 γεννήσεις, όμως η σχέση παραμένει εις βάρος των γεννήσεων. Μόνο στην περίπτωση της Γαλλίας βλέπουμε σχεδόν ισορροπία, με 9,3 θανάτους και 9,6 γεννήσεις ανά 1.000 κατοίκους. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση συνολικά, ο μέσος όρος είναι 11,1 θάνατοι και 8,5 γεννήσεις ανά 1.000 κατοίκους. Παρόμοιες δημογραφικές τάσεις εμφανίζονται σε όλο τον αναπτυγμένο κόσμο, ωστόσο, υπάρχουν χώρες που παρουσιάζουν σχετική ισορροπία, όπως η Γαλλία. Ταυτόχρονα, στις χώρες με χαμηλότερα εισοδήματα παρατηρείται δημογραφική άνθιση, με το πλεόνασμα γεννήσεων να είναι συχνά διπλάσιο ή και τριπλάσιο των θανάτων.
Γήρανση του πληθυσμού
Στον παρακάτω χάρτη της Eurostat βλέπουμε άλλο ένα αρνητικό στοιχείο για τη δημογραφική εξέλιξη της Ευρώπης: Τη γήρανση του πληθυσμού. Με ανοιχτό χρώμα φαίνονται οι χώρες όπου το ποσοστό του πληθυσμού της που βρίσκεται σε ηλικία 0-14 ετών (για το έτος 2023) είναι λιγότερο από 14,23%. Στην κατηγορία αυτήν ανήκουν οι Ελλάδα 13,4%, η Ιταλία με 12,4%, η Ισπανία με 13,6%, η Πορτογαλία με 12,9%, η Βουλγαρία και η Γερμανία με 14,2% και 14,1% αντίστοιχα. Η μέση ηλικία στην Ευρωπαϊκή Ένωση διαμορφώνεται στα 44,5 έτη όταν το 2013 ήταν στα 42,2. Ένα ενδιαφέρον στοιχείο που μας δίνει ο χάρτης είναι πως το αντίστοιχο ποσοστό για την Τουρκία είναι στο 22% ξεπερνώντας όλες τις ευρωπαϊκές χώρες. Παράλληλα, οι ηλικίες 65-79 αποτελούν το 15,3% των χωρών της ευρωπαϊκής ένωσης με την τάση τα τελευταία 20 χρόνια να είναι αυξητική. Το παραπάνω μεταφράζεται σε ζωτικής αξίας πρόβλημα για τα ασφαλιστικά συστήματα των χωρών με πιθανότερη εξέλιξη την αύξηση των ορίων συνταξιοδότησης ή -και- τη μείωση των συντάξιμων αποδοχών.
Ελλάδα
Όπως είδαμε και παραπάνω η χώρα μας δεν εξαιρείται από αυτήν τη δυσάρεστη τάση. Τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ είναι αποκαλυπτικά. Στην έκθεση της ,« Η Ελλάς με αριθμούς» βλέπουμε μείωση του πληθυσμού σε όλες τις περιφέρειες της χώρας, πλην της Κρήτης και του Νοτίου Αιγαίου, ενώ η μεγαλύτερη μείωση παρατηρείται στη Δυτική Μακεδονία στο πολύ υψηλό -10,3% σε σχέση με την απογραφή του 2011. Τα παραπάνω σε συνδυασμό με την εγκατάλειψη της υπαίθρου και των μικρότερων πόλεων και τη σοβαρή έλλειψη εργατικού δυναμικού, δημιουργούν ένα δυσοίωνο μίγμα για την οικονομία στο μέλλον. Παράλληλα με τα όρια συνταξιοδότησης να είναι ήδη αυξημένα και τις ασφαλιστικές εισφορές ψηλά, οι λύσεις είναι περιορισμένες. Στην πολυσέλιδη διακομματική έκθεση της κοινοβουλευτικής επιτροπής για το δημογραφικό το 2018 τα συμπεράσματα ως προς τις άμεσες πολιτικές παρεμβάσεις ήταν η ενίσχυση του πληθυσμού μέσω της μετανάστευσης αλλά και παρεμβάσεις στις αναπαραγωγικές συμπεριφορές (π.χ. ενδεχόμενη αύξηση γονιμότητας).
Αντί επιλόγου
Το δημογραφικό ζήτημα στην Ελλάδα και την Ευρώπη πρέπει να αναδειχθεί σε προτεραιότητα, διότι αποτελεί, αν μη τι άλλο, παράγοντα που μπορεί να ανακόψει την οικονομική ανάπτυξη και να οδηγήσει σε δυσάρεστα μέτρα. Επιπλέον, συνιστά και ζήτημα ασφαλείας, ειδικά ως προς τις εξωτερικές απειλές. Φαίνεται ότι οι πολίτες των ανεπτυγμένων χωρών είναι πολύ διστακτικοί στο να δημιουργήσουν οικογένεια, και ακόμη περισσότερο στο να κάνουν πολλά παιδιά. Ο σύγχρονος τρόπος ζωής, καθώς και οι απαιτήσεις της εποχής — όπως το αυξημένο κόστος εκπαίδευσης και διαβίωσης γενικότερα — παίζουν καθοριστικό ρόλο.
Φυσικά, αυτό δεν σημαίνει ότι οι οικονομικές ανισότητες που παρατηρούνται στην κοινωνία δεν έχουν επίσης σημαντική επίδραση, αποκλείοντας πολλούς ανθρώπους από την επιλογή της δημιουργίας οικογένειας. Σε τέτοιες περιπτώσεις, η κρατική παρέμβαση είναι αναγκαία. Ενδεχομένως, να μπορούν να δοθούν κάποιες λύσεις μέσω της μετανάστευσης, στο πλαίσιο διακρατικών συμφωνιών, οι οποίες όμως πρέπει να είναι ελεγχόμενες και λελογισμένες, με στόχο τη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής. Σε κάθε περίπτωση, όμως, αυτή η επιλογή αποτελεί ημίμετρο, καθώς απαιτείται πρωτίστως η δημιουργία ενός αισθήματος ασφάλειας από την πολιτεία, μέσω παρεμβάσεων στη στεγαστική πολιτική και την παροχή φορολογικών κινήτρων, προκειμένου να αναστραφεί, έστω και μερικώς, η δυσάρεστη δημογραφική κατάσταση.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- The ageing of Europe: Demographic scenarios of Europe’s futures, ScienceDirect, διαθέσιμο εδώ
- Demography of Europe – 2024 edition, eurostat, διαθέσιμο εδώ
- Η Ελλάς με Αριθμούς, Ελληνική Στατιστική Αρχή, διαθέσιμο εδώ
- Έκθεση της Διακομματικής Κοινοβουλευτικής Επιτροπής για το Δημογραφικό, hellenicparliament.gr, διαθέσιμο εδώ
