Του Αναστάση Γκίκα,
Είναι αναμφίβολο ότι ο Ίων Δραγούμης αποτελεί μια από τις πλέον ενδιαφέρουσες και συνάμα «αιρετικές» προσωπικότητες της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Την έλξη ιστορικών και επιμέρους ερευνητών για τον Δραγούμη προκάλεσε μεταξύ άλλων και η «πολυπραγμοσύνη του ανδρός».
Ο Ίων Δραγούμης συγκέντρωνε στο πρόσωπο του τις ιδιότητες του πολιτικού, του φιλοσόφου, του διπλωμάτη και του λογοτέχνη. Πάνω από όλα όμως ο «Ίδας» παρότι διανοούμενος υπήρξε έως και το βίαιο τέρμα της ζωής του ένας άνθρωπος της δράσης, της «Ενέργειας» όπως έλεγε και ο ίδιος.
Η εθνική δράση του Δραγούμη ξεκινά στα δεκαεννέα του μόλις έτη όταν κατατάσσεται ως εθελοντής στον ατυχή ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, ενώ πιο γνωστή πτυχή της δράσης του γυναικαδέλφου του, Παύλου Μελά, αποτελεί αυτή του υποπρόξενου του Μοναστηρίου κατά τον Μακεδονικό αγώνα. Λιγότερο γνωστή — στο ευρύ κοινό τουλάχιστον — παραμένει η έντονη διπλωματική και στρατιωτική δράση του Δραγούμη καθώς και τα βιώματα αλλά και οι απόψεις του πάνω στην «κομπογιαννίτικη» όπως τη χαρακτηρίζει πολιτική του Ελευθερίου Βενιζέλου κατά την περίοδο των νικηφόρων βαλκανικών πολέμων (1912-1913).
Στο επιτελείο του Διαδόχου
Πέντε μέρες μετά την έκρηξη του A’ Βαλκανικού πολέμου ο Δραγούμης μεταβαίνει από την Αθήνα στη Λάρισα με σκοπό να υπηρετήσει στο επιτελείο του Κωνσταντίνου, του αρχιστρατήγου των Ελληνικών δυνάμεων. Ο Δραγούμης θα υπηρετούσε στο ελληνικό στρατιωτικό επιτελείο με τον βαθμό του εφέδρου δεκανέα πεζικού ύστερα από απόσπαση του από το Υπουργείο των Εξωτερικών.
Από τη θέση αυτή θα παρακολουθούσε στενά τη νικηφόρα, για τα ελληνικά όπλα, μάχη των Γιαννιτσών και την απελευθέρωση των πόλεων και χωριών της Δυτικής Μακεδονίας για την ελληνικότητα των οποίων είχε ο ίδιος λίγα χρόνια πριν αγωνιστεί όσο κανένας άλλος. Σημειώνει χαρακτηριστικά σε προσωπικό του τετράδιο:
«Ἔφυγα ἀπό τήν Ἀθήνα γιά τόν πόλεμο στίς 13 τοῦ Ὀχτώβρη, μέρα πού στά 1904 σκοτώθηκε ἀπό τούς Τούρκους στή Στάτιστα ὁ Παῦλος Μελᾶς, καί στό δρόμο πού πήγαινα μοῦ ἔρχονταν ὁλοένα στό νοῦ τά λόγια τοῦτα: Δικαιώνεται τώρα ὁ Παῦλος Μελᾶς»
Πράγματι, η θυσία του Παύλου Μελά αλλά και οι αγώνες του Δραγούμη έμοιαζαν να δικαιώνονται: η Ελλάδα έβγαινε νικηφόρα από τον πόλεμο. Ωστόσο, ο Δραγούμης αν και χαιρόταν βαθύτατα για τις νίκες του ελληνικού στρατού είχε τη δική του διαφορετική οπτική- σίγουρα μια πιο απαισιόδοξη οπτική. Τον είχε ιδιαιτέρως στεναχωρήσει το γεγονός ότι το Μοναστήρι, με το οποίο συνδέθηκε συναισθηματικά από τον καιρό που υπηρετούσε εκεί ως υποπρόξενος, αλλά και οι ελληνικές περιοχές της Ανατολικής Μακεδονίας και της Θράκης είχαν πέσει στα χέρια των Σέρβων και των Βουλγάρων — και αυτό το χρέωνε στην πολιτική του Βενιζέλου.
Η παράδοση της Θεσσαλονίκης
Στις 26 Οκτωβρίου 1912, ο Τούρκος αρχιστράτηγος Ταξίν Πασάς, επικεφαλής των τουρκικών δυνάμεων στη Θεσσαλονίκη επιλέγει να παραδώσει την πόλη στους Έλληνες. Ως εκπρόσωποι-διαπραγματευτές του Διαδόχου Κωνσταντίνου στάλθηκαν μεταξύ άλλων οι Δούσμανης, Μεταξάς και Δραγούμης. Η παράδοση σηματοδότησε την ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στο ελληνικό κράτος. Οι Δραγούμης και Εξαδάχτυλος ήταν αυτοί που ύψωσαν την ελληνική σημαία στο ελληνικό προξενείο της πόλης.
Το επεισόδιο του Καστελόριζου
Τον Μάιο του 1911, κατά τη διάρκεια του Λιβυκού Πολέμου, οι Ιταλοί καταλαμβάνουν τα Δωδεκάνησα, αποφεύγουν ωστόσο να καταλάβουν το Καστελόριζο για στρατηγικούς λόγους. Μετά την έναρξη του Α’ Βαλκανικού Πολέμου, η δημογεροντία του Καστελόριζου στέλνει υπόμνημα στον Ελευθέριο Βενιζέλο, ζητώντας την ένωση του νησιού με την Ελλάδα. Ο Βενιζέλος αρνήθηκε το αίτημα των νησιωτών φοβούμενος τις διεθνείς αντιδράσεις οι οποίες θα μπορούσαν να προκύψουν από μια μονομερή ενέργεια εκ μέρους της Ελλάδος. Ωστόσο, ο Ίων Δραγούμης έχοντας τη σιωπηρή υποστήριξη του Υπουργού Εξωτερικών, Λάμπρου Κορομηλά, και μη γνωρίζοντας την εξέλιξη αυτή οργανώνει κρυφά απόβαση 30 κρητικών στο νησί. Η επιχείρηση στέφθηκε με επιτυχία. Η κίνηση αυτή προξένησε την οργή του Βενιζέλου, ο οποίος διέταξε την άμεση αποχώρηση των Κρητικών. Ο Δραγούμης θα αγανακτούσε με τη στάση αυτή του Βενιζέλου προσάπτοντας του κατηγορίες για υποχωρητικότητα.
Η ρήξη με το Υπουργείο Εξωτερικών
Ο Δραγούμης θα τεθεί σε δίμηνη διαθεσιμότητα από το διπλωματικό σώμα από τον Βενιζέλο λόγω των κινήσεων στις οποίες προέβη με σκοπό την ένωση του Καστελόριζου με την Ελλάδα. Η ενέργεια αυτή του Βενιζέλου θα δυσαρεστήσει τον Δραγούμη.
Αφού ολοκληρώθηκε η περίοδος της δίμηνης παύσης του, διορίζεται στη Βιέννη και στη συνέχεια στο Βερολίνο, από όπου ζητά την ανάκλησή του απαιτώντας να διοριστεί στο προξενείο της Κορυτσάς. Ο Δραγούμης δεν θα αποστελλόταν στην Κορυτσά αλλά στην Πόλη όπου αρνείται να ακολουθήσει την εντολή του Βενιζέλου δηλαδή να διαπραγματευτεί την ανταλλαγή των ελληνικών πληθυσμών της Θράκης και της Δυτικής Μικράς Ασίας με τους Τούρκους της Μακεδονίας.
Η ρήξη Βενιζέλου-Δραγούμη, Υπουργείου Εξωτερικών-Δραγούμη θα λάβει σοβαρότερες διαστάσεις όταν ο Βενιζέλος θα αποκλείσει τον δεύτερο από την ελληνική διπλωματική αποστολή για τη συνδιάσκεψη ειρήνης στο Λονδίνο.
Επίμετρο
Όπως προαναφέρθηκε, ο Δραγούμης δεν υπήρξε μόνο διπλωμάτης και πολιτικός αλλά και λογοτέχνης και στοχαστής. Τον Δεκέμβριο του 1912 το περιοδικό Γράμματα της Αλεξάνδρειας ζήτησε από τον «Ίδα» να γράψει ένα κείμενο σχετικά με τον πόλεμο. Εκείνος επέλεξε να αποστείλει ένα όμορφο κείμενο – ένα ρηξικέλευθο και διαχρονικό κείμενο σχετικά με τον πόλεμο και την έννοια του ηρωισμού το οποίο πιστεύω πως αξίζει να παρατεθεί:
«Μα ποιος είναι ο ήρωας; Άκουσα πάλι κοινοτοπίες για τους ήρωες και για τους πληγωμένους: Πολέμησε σα λιοντάρι, έλαβε το ωραιότερο παράσημο, την πληγή του, ο Ήρως του Σαρανταπόρου, Πέθανε για την πατρίδα. Και όμως ποιος ξέρει γιατί πέθανε, και αν πέθανε για τίποτα, ή μονάχα πέθανε. […] Ήρωες ποιοι είναι; Εκείνοι που πολεμούν αντρεία ή και σκοτώνονται στον πόλεμο; […] Ή εκείνοι που αψηφούν την κατακραυγή της κοινωνίας ή την μπουρζουάζικη κρίση της και στις πράξεις, μα προπάντων στις ιδέες; Οι λιγότερο ήρωες είναι –έτσι τουλάχιστο αισθανόμουν στον πόλεμο– εκείνοι που πολεμούν αντρεία στον πόλεμο, γιατί όλα τους σπρώχνουν για να το κάμουν. Και ίσως οι πιο αντρείοι νάναι όσοι αψηφούν την κοινωνία και τους αμείλιχτα στενούς της νόμους και κανόνες και τα λόγια του κόσμου. Εκείνοι που σκοτώνονται στον πόλεμο, ενεργούν σύμφωνα με την αντίληψη της κοινωνίας, όλο το βάρος της κοινωνίας τούς σπρώχνει να πολεμήσουν αντρεία και να σκοτωθούν. Όλοι θα τους πουν ήρωες, όλοι θα χειροκροτήσουν και όλοι πάλι θα τους τιμωρήσουν, αν τυχόν ξεφύγουν το χρέος που τους ορίζει η κοινωνία. Τους άλλους όμως […] δεν τους σπρώχνει η κοινωνία, το ενάντιο. Αυτή τους λέει πως είναι αστείο και γελοίο να μην είναι ισοπεδωμένοι και να μη λεν και κάνουν ό,τι λέει και κάνει όλος ο κόσμος, και κείνοι κάνουν του κεφαλιού τους».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ίων Δραγούμης (1911), Όσοι ζωντανοί, εκδ: Ρηγοπούλου
- Ίων Δραγούμης (2021), Τα «κρυμμένα» ημερολόγια: Οκτώβριος 1912-Αύγουστος 1913 (πρόλογος: Μάρκος Δραγούμης – επιμ. Νώντας Τσίγκας), εκδ: Πατάκη
