Της Δήμητρας Μίγγου,
Τι σας έρχεται στο μυαλό όταν ακούτε τη λέξη «όνειρο»; Κάποιο τραγούδι που να συμπεριλαμβάνει τη λέξη αυτή στον τίτλο του ή στους στίχους του; Κάτι που επιθυμείτε να αποκτήσετε από μικρό παιδί; Κάποιο συγκεκριμένο άτομο ή μέρος; Οτιδήποτε κι αν απαντούσατε, είναι κοινή πεποίθηση πως τα όνειρα έχουν συνδυαστεί με ευχάριστες, πολυπόθητες κατακτήσεις και καταστάσεις και διακρίνονται σαφώς από τους εφιάλτες, τις «κακές εκδοχές» ενός ονείρου. Πώς μπορούμε, όμως, να μεταφερόμαστε σε μια άλλη πραγματικότητα, απλά και μόνο κλείνοντας τα μάτια μας; Ποια είναι η επιστημονική βάση πίσω από αυτήν τη φαινομενική υπερδύναμη; Τι μάς συμβαίνει όταν ονειρευόμαστε;
Βλέποντας με τα μάτια κλειστά
Μια εύλογη απορία σχετικά με την επιστήμη πίσω από τα όνειρα είναι το πώς μπορούμε να βλέπουμε τόσο ζωντανές παραστάσεις να διαδραματίζονται μπροστά από τα μάτια μας παρά το γεγονός ότι αυτά είναι… κλειστά. Ο μηχανισμός πίσω από αυτήν την αξιοθαύμαστη ιδιότητα του οργανισμού μας (mental imagery/νοηρή απεικόνιση) είναι παρόμοιος με αυτόν που θα ενεργοποιούνταν αν σας ζητούσε κάποιος τώρα να κλείσετε τα μάτια σας και να φανταστείτε ένα μήλο: δε θα είχατε όντως μπροστά σας ένα μήλο, ώστε οι φωτοϋποδοχείς του αμφιβληστροειδούς σας να μετέτρεπαν τα ανακλώμενα από το μήλο φωτόνια σε ηλεκτρικό σήμα το οποίο ο εγκέφαλος σας θα μετέτρεπε σε εικόνα, αλλά ο εγκέφαλός σας θα δημιουργούσε «εκ του μηδενός» μια εικόνα ενός μήλου, που θα πήγαζε από τη μνήμη σας. Οι ομοιότητες των ονείρων με τη φαντασία και την ονειροπόληση (daydreaming) διαφαίνονται και από τον σημαντικό ρόλο των δομών του μεταιχμιακού συστήματος του εγκεφάλου σε αμφότερες τις διαδικασίες. Οι δομές αυτές παραμένουν ιδιαίτερα ενεργές στη φάση REM του ύπνου, κατά την οποία βλέπουμε και τα περισσότερα όνειρα. Ο οπτικός φλοιός του εγκεφάλου είναι επίσης ενεργοποιημένος, καθιστώντας δυνατή τη βίωση ζωντανών ονείρων, όπου κυριαρχεί μεταξύ άλλων και η αίσθηση της όρασης.
Το θέατρο του παραλόγου
Σίγουρα θα έχετε παρατηρήσει πόσο παράλογα είναι ορισμένα από τα όνειρά σας. Πράγματα που φυσιολογικά στην πραγματική ζωή θα σάς παραξένευαν φαίνονται τόσο φυσιολογικά στο πλαίσιο ενός ονείρου, που ούτε καν χρειάζεται να τα αμφισβητήσετε. Η αιτία πίσω από αυτό το φαινόμενο έγκειται στο γεγονός ότι ένα τμήμα του μετωπιαίου λοβού του εγκεφάλου (και συγκεκριμένα ο προμετωπιαίος φλοιός) είναι λιγότερο ενεργό κατά τη διάρκεια του REM ύπνου. Ο μετωπιαίος λοβός διαδραματίζει βασικό ρόλο στις λειτουργίες της λογικής κρίσης, της σκέψης και της συνείδησης. Γι’ αυτό αν ονειρευόσαστε και δείτε ότι πετάτε πάνω από την πόλη σας με ένα μπαλόνι όσο παίζει το Losing My Religion των R.E.M., δε θα αναρωτηθείτε τι σάς συμβαίνει: απλά θα το αποδεχθείτε ως έχει.
Θυμίζει —λίγο πολύ— τη ρήση του Leonardo DiCaprio στην ταινία Inception (2010):
“Dreams feel real while we’re in them. It’s only when we wake up that we realize something was actually strange.”
Ύπνος REM: Ξύπνιοι και κοιμισμένοι ταυτόχρονα;
Μέχρι αυτό το σημείο έχουμε κάνει ήδη πολλές αναφορές στον ύπνο REM και τη σχέση του με την παραγωγή των ονείρων. Πράγματι, στη διάρκεια αυτού του σταδίου του ύπνου συμβαίνουν τα περισσότερα όνειρα. Το ακρωνύμιο “REM” (Rapid Eye Movement/ Ύπνος ραγδαίων κινήσεων των ματιών) προέκυψε από ένα βασικό χαρακτηριστικό της φάσης αυτής: την ταχεία κίνηση των ματιών προς διάσπαρτες και τυχαίες κατευθύνσεις, όσο τα μάτια παραμένουν κλειστά, με τα βλέφαρα να εξακολουθούν να σκεπάζουν τους βολβούς των ματιών. Ο καρδιακός ρυθμός αυξάνεται, η αναπνοή γίνεται ακανόνιστη και μειώνεται ο μυϊκός τόνος σε πολλούς μύες του σώματος (πιθανώς ως μέσο προστασίας για να μην αυτοτραυματιστούμε βιώνοντας κάποιο έντονο όνειρο). Σε γενικές γραμμές, όμως, οι λειτουργίες του οργανισμού στο στάδιο REM δε διαφέρουν και τόσο από την «ξύπνια κατάστασή» του: ο εγκέφαλος είναι ιδιαίτερα ενεργός και παρουσιάζεται μεγαλύτερη ποικιλία εγκεφαλικών κυμάτων σε σχέση με άλλα στάδια του ύπνου.
Η τρομοκρατία των ονείρων
Τα συναισθήματα που βιώνουμε κατά τη διάρκεια ενός ονείρου μπορούν να είναι έντονα και υποβλητικά σε τρομακτικό σημείο. Είναι τόσο αληθινά, συντριπτικά και δυνατά, που ακόμα και αφού ξυπνήσουμε, μπορούν να αφήσουν μετέωρη μια αίσθηση, να μάς κάνουν να καθίσουμε σκυφτοί στη γωνία του κρεβατιού μας και να επεξεργαζόμαστε επί πολλή ώρα τη συναισθηματική περιπέτεια στην οποία μας υπέβαλε αυτή τη φορά ο οργανισμός μας. Εξάλλου, τα συναισθήματα είναι που διαφοροποιούν τα όνειρα από τους εφιάλτες: οι τελευταίοι δεν είναι τίποτα παραπάνω από όνειρα που άφησαν πίσω τους μια ισχυρή, δυσάρεστη συναισθηματική έκρηξη. Η «τρομοκρατία των ονείρων» επεκτείνεται, καθώς τα αρνητικά συναισθήματα φαίνονται να εμφανίζονται με μεγαλύτερη συχνότητα στα όνειρα σε σύγκριση με τα θετικά. Ακόμα και στην περίπτωση ονείρων όπου κατακλυζόμαστε από συναισθήματα ευτυχίας, η ζωντάνια αυτών των συναισθημάτων έρχεται για να συγκρουστεί με μια εδραιωμένη πραγματικότητα στην οποία το όνειρο δεν έχει καμιά θέση, οπότε βρισκόμαστε και πάλι στο έλεος του εγκεφάλου μας. Το —ύπουλο— μέρος του εγκεφάλου υπεύθυνο για αυτήν την «πλάνη» είναι η αμυγδαλή, ένα τμήμα του μεταιχμιακού συστήματος επονομαζόμενο από το αμυγδαλοειδές σχήμα του. Η αμυγδαλή έχει συσχετισθεί περισσότερο με συναισθήματα φόβου, θυμού και επιθετικότητας. Θεωρείται, όμως, το κέντρο συναισθημάτων του εγκεφάλου και συμμετέχει και στη δημιουργία ευχάριστων συναισθημάτων.
Πάντως, ένα είναι σίγουρο: το κάθε όνειρο είναι μοναδικό. Ορισμένα είναι ενοχλητικά ή και ανεπιθύμητα, όπως το συχνά επαναλαμβανόμενο και κοινό για πολλούς όνειρο των πανελληνίων. Άλλα αποτελούν αποδράσεις ανεκτίμητης αξίας και συνιστούν τον μόνο τρόπο που έχουμε να αγγίξουμε την υφή μιας αληθινά ονειρεμένης πραγματικότητας στην οποία τα αγαπημένα μας πρόσωπα βρίσκονται ακόμα εν ζωή. Όποια κι αν είναι η περίπτωση, πρόκειται για ανάμεικτες συνθέσεις κομματιών του εαυτού μας: εμπειριών, αναμνήσεων, υποσυνείδητων σκέψεων που όσο τρομακτικά κι αν είναι ορισμένες φορές, δεν παύουν να μάς αποτελούν.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- REM Sleep: What It Is And Why It’s Important, Sleep Foundation, διαθέσιμο εδώ
- What happens when we dream?, BBC Science Focus, διαθέσιμο εδώ
- New Discovery: How Brains Create Mental Imagery – It’s Different To Perception!, Future Minds, διαθέσιμο εδώ
- The Science of Dreams: What Happens In The Brain When We Dream, Muse, διαθέσιμο εδώ
- When Disturbing Dreams Affect Quality of Life: Mental Health Nightmare Disorder and Treatment, ADAA, διαθέσιμο εδώ
- What Happens When We Drream?, CuriouSTEM, διαθέσιμο εδώ
