Η Μάχη του Τσάκο: Μία από τις πιο σφοδρές συγκρούσεις στη Νότια Αμερική

Της Αλεξίας Κυριαζοπούλου, 

Η Μάχη του Τσάκο, ήταν μία από τις πιο σφοδρές συγκρούσεις στη Νότια Αμερική κατά τον 20ό αιώνα, και διεξήχθη μεταξύ της Βολιβίας και της Παραγουάης από το 1932 έως το 1935. Η σύγκρουση αφορούσε τον έλεγχο της περιοχής Τσάκο Μπορέαλ (Chaco Boreal), μιας μεγάλης και αραιοκατοικημένης έκτασης που εκτεινόταν στα σύνορα των δύο χωρών. Η ιστορία αυτής της μάχης συνδέεται με οικονομικούς, πολιτικούς και γεωστρατηγικούς παράγοντες, οι οποίοι οδήγησαν τις δύο χώρες σε έναν εξαιρετικά αιματηρό και καταστροφικό πόλεμο. Η περιοχή του Τσάκο Μπορέαλ ήταν μια εξαιρετικά άγονη και ερημική έκταση, γνωστή για τις ακραίες θερμοκρασίες της, αλλά και την έλλειψη νερού.

Παρά την αραιοκατοίκησή της, υπήρχαν φήμες για κοιτάσματα πετρελαίου στην περιοχή, κάτι που αύξησε το ενδιαφέρον των δύο χωρών για την κατάληψή της. Αν και οι φήμες αυτές δεν επιβεβαιώθηκαν άμεσα, τόσο η Βολιβία όσο και η Παραγουάη, παρακινούμενες από ξένες πετρελαϊκές εταιρείες, προσπαθούσαν να εξασφαλίσουν την κυριαρχία τους στο Τσάκο. Η Βολιβία, η οποία είχε χάσει τη μοναδική της πρόσβαση στον Ειρηνικό Ωκεανό μετά τον Πόλεμο του Ειρηνικού (1879-1884) εναντίον της Χιλής, έβλεπε την περιοχή του Τσάκο ως έναν πιθανό τρόπο να αποκτήσει πρόσβαση στον Ατλαντικό μέσω του ποταμού Παραγουάη. Η οικονομική και γεωστρατηγική σημασία αυτού του ποταμού ήταν ζωτικής σημασίας για τη Βολιβία, η οποία επιδίωκε νέες οδούς εξαγωγών για τα φυσικά της αποθέματα. Από την άλλη, η Παραγουάη, μια μικρή και σχετικά απομονωμένη χώρα με περιορισμένους πόρους, θεωρούσε ότι η κυριαρχία της στο Τσάκο ήταν απαραίτητη για την εθνική της ασφάλεια και την οικονομική της ανάπτυξη. Η γεωγραφική της απομόνωση από τον υπόλοιπο κόσμο και η ανάγκη για εξαγωγές μέσω του ποταμού Παραγουάη, έκαναν τη χώρα να δώσει έμφαση στην ενίσχυση της κυριαρχίας της στην περιοχή.

Η διαμάχη για τον έλεγχο του Τσάκο είχε ξεκινήσει ήδη από τον 19ο αιώνα, με μικρό συγκρούσεις και διπλωματικές διαμάχες μεταξύ των δύο χωρών. Ωστόσο, η κατάσταση κλιμακώθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1930, όταν η Βολιβία και η Παραγουάη ξεκίνησαν να κατασκευάζουν οχυρά στην περιοχή, προσπαθώντας να επιβεβαιώσουν την παρουσία τους. Η πρώτη ένοπλη σύγκρουση συνέβη τον Ιούνιο του 1932, όταν βολιβιανές δυνάμεις επιτέθηκαν σε παραγουανές θέσεις κοντά στο οχυρό Carlos Antonio López. Η αντίδραση της Παραγουάης ήταν άμεση, και ο πόλεμος κηρύχθηκε επίσημα τον Ιούλιο του 1932. Αυτό που ακολούθησε ήταν μια τριετής αιματηρή και φθοροποιός σύγκρουση, η οποία είχε τεράστιο ανθρώπινο και οικονομικό κόστος για τις δύο χώρες.

Η γεωγραφία του Τσάκο ήταν μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που αντιμετώπισαν οι στρατοί των δύο χωρών. Η περιοχή χαρακτηριζόταν από την έλλειψη νερού και τις υψηλές θερμοκρασίες, οι οποίες έφταναν στους 40°C κατά τη διάρκεια της ημέρας. Οι στρατιώτες αναγκάζονταν να πολεμούν σε άκρως αντίξοες συνθήκες, με την έλλειψη νερού να αποτελεί συχνά μεγαλύτερη απειλή από τον ίδιο τον εχθρό. Η στρατηγική των δύο πλευρών επικεντρώθηκε στην κατάληψη και την άμυνα των οχυρών, καθώς και στον έλεγχο των ελάχιστων πηγών νερού στην περιοχή. Η έλλειψη υδάτινων πόρων σηματοδοτούσε συχνά την καταδίκη ενός στρατεύματος, καθώς η ανικανότητα να εξασφαλίσουν νερό μπορούσε να οδηγήσει σε μαζικές απώλειες χωρίς καν να διεξαχθεί μάχη. Οι παραδοσιακές τακτικές μάχης δεν ήταν αποτελεσματικές σε αυτό το περιβάλλον. Οι δυνάμεις της Βολιβίας, αν και είχαν καλύτερη εκπαίδευση και εξοπλισμό, βρέθηκαν σε μειονεκτική θέση λόγω των δυσκολιών ανεφοδιασμού και της ακατάλληλης εκπαίδευσης για τις συνθήκες του Τσάκο. Αντίθετα, οι Παραγουανοί στρατιώτες, γνωρίζοντας καλύτερα το έδαφος και συνηθισμένοι στις τοπικές συνθήκες, απέκτησαν σημαντικό πλεονέκτημα στην πορεία του πολέμου.

Ο πόλεμος περιλάμβανε αρκετές μεγάλες εκστρατείες και στρατιωτικές επιχειρήσεις, με σημαντικότερη την πολιορκία του οχυρού Boquerón τον Σεπτέμβριο του 1932. Το Boquerón ήταν ένα από τα κύρια οχυρά της Βολιβίας και η κατάληψή του από τους Παραγουανούς αποτελούσε μία από τις πρώτες μεγάλες νίκες τους. Η πολιορκία διήρκεσε αρκετές εβδομάδες, με τους Παραγουανούς να αντιμετωπίζουν έντονη αντίσταση, αλλά τελικά κατάφεραν να καταλάβουν το οχυρό, δίνοντας ένα ισχυρό πλήγμα στο ηθικό των Βολιβιανών. Μετά την πτώση του Boquerón, ο πόλεμος εξελίχθηκε σε μια μακρά και εξαντλητική σύγκρουση θέσεων, με συνεχείς μάχες και πολιορκίες σε διάφορα σημεία του Τσάκο. Η στρατηγική των Παραγουανών επικεντρώθηκε στην περικύκλωση και την αποκοπή των βολιβιανών δυνάμεων από τις γραμμές ανεφοδιασμού τους. Η τακτική αυτή, σε συνδυασμό με την ελλιπή οργάνωση και τις δυσκολίες της βολιβιανής στρατιωτικής ηγεσίας, οδήγησε σε σημαντικές βολιβιανές απώλειες. Ο πιο αποφασιστικός γύρος του πολέμου ξεκίνησε το 1934, όταν οι παραγουανές δυνάμεις, υπό την ηγεσία του στρατηγού Χοσέ Φέλιξ Εστίγκαριμπια (José Félix Estigarribia), πραγματοποίησαν μια σειρά επιτυχημένων επιθέσεων, αποκόπτοντας την κύρια βολιβιανή δύναμη και οδηγώντας σε μεγάλες παραδόσεις βολιβιανών στρατευμάτων. Ο Εστίγκαριμπια, ένας από τους πιο χαρισματικούς και ικανούς στρατηγούς του πολέμου, κατάφερε να συνδυάσει την επιθετική στρατηγική με την εκμετάλλευση των αδυναμιών της βολιβιανής διοίκησης, επιφέροντας καταστροφικές ήττες στη Βολιβία.

Παρά τις συνεχείς στρατιωτικές επιτυχίες της Παραγουάης, ο πόλεμος ήταν ιδιαίτερα καταστροφικός για τις δύο χώρες. Η Βολιβία, αν και αρχικά καλύτερα εξοπλισμένη και με μεγαλύτερο πληθυσμό, βρέθηκε οικονομικά και στρατιωτικά εξαντλημένη. Η πολιτική και κοινωνική αναταραχή στην ίδια τη Βολιβία οδήγησε σε μεγάλες πιέσεις για τον τερματισμό της σύγκρουσης. Η Παραγουάη, από την άλλη πλευρά, αν και είχε σημειώσει μεγάλες στρατιωτικές νίκες, υπέφερε επίσης από την καταστροφή του πολέμου. Οι ανθρώπινες απώλειες, ο οικονομικός αντίκτυπος και η εξάντληση των πόρων έκαναν επιτακτική την ανάγκη για μια διπλωματική λύση.

Τον Ιούνιο του 1935, με τη διαμεσολάβηση της Κοινωνίας των Εθνών και άλλων χωρών της περιοχής, υπογράφηκε μια κατάπαυση του πυρός, η οποία οδήγησε τελικά στη συνθήκη ειρήνης το 1938. Με τη συνθήκη αυτή, η Παραγουάη απέκτησε τον έλεγχο του μεγαλύτερου μέρους της αμφισβητούμενης περιοχής του Τσάκο, ενώ η Βολιβία διατήρησε ένα μικρό τμήμα της στα βορειοδυτικά. Οι Παραγουανοί απείχαν μόλις 15 χιλιόμετρα από τα κοιτάσματα πετρελαίου της Βολιβίας. Μπορεί το πετρέλαιο να μην ήταν ο κύριος λόγος για την έναρξη του πολέμου, αλλά τον τελείωσε. Περίπου 52.000 Βολιβιανοί και 36.000 Παραγουανοί είχαν πεθάνει, το ένα τέταρτο και το ένα πέμπτο του στρατού κάθε χώρας και το 2% και το 3% των αντίστοιχων πληθυσμών τους. Περισσότεροι πέθαναν από ασθένειες παρά στη μάχη. Η Παραγουάη κατέλαβε τα τρία τέταρτα του Τσάκο, μεγάλο μέρος της ερήμου, ενώ στη Βολιβία δόθηκε ένας διάδρομος προς τον ποταμό Παραγουάη και ένα λιμάνι (Πουέρτο Κασάντο). Οι ιθαγενείς του Τσάκο σχεδόν εξοντώθηκαν, γιατί και οι δύο πλευρές νόμιζαν ότι ήταν κατάσκοποι. Το 1% του πληθυσμού της Βολιβίας αιχμαλωτίστηκε (21.000 στρατιώτες και 10.000 πολίτες) μαζί με 28.000 τουφέκια, 2.300 πολυβόλα και πυρομαχικά αξίας 10 εκατομμυρίων δολαρίων – αρκετά για τον εφοδιασμό του στρατού της Παραγουάης για 40 χρόνια.

Ο Πόλεμος του Τσάκο άφησε βαθιές πληγές και στις δύο χώρες. Η Βολιβία υπέστη σοβαρό πολιτικό και κοινωνικό σοκ, με την ήττα να πυροδοτεί μια σειρά εσωτερικών εξεγέρσεων και να επηρεάζει βαθιά την πολιτική σκηνή της χώρας για τις επόμενες δεκαετίες. Ο πόλεμος έθεσε επίσης σε κίνηση την κοινωνική και πολιτική διαδικασία που οδήγησε στην Επανάσταση της Βολιβίας το 1952, η οποία έφερε ριζικές αλλαγές στο πολιτικό σύστημα της χώρας. Η Παραγουάη, αν και νικήτρια, αντιμετώπισε επίσης σημαντικές προκλήσεις. Οι οικονομικές και ανθρώπινες απώλειες ήταν τεράστιες, και η χώρα χρειάστηκε πολλά χρόνια για να ανακάμψει. Ωστόσο, η νίκη στο Τσάκο ενίσχυσε το εθνικό αίσθημα υπερηφάνειας και προσέφερε στη χώρα έναν στρατιωτικό και πολιτικό ηγέτη, τον στρατηγό Εστίγκαριμπια, ο οποίος αργότερα ανέλαβε την προεδρία. Ο Πόλεμος του Τσάκο υπήρξε μια τραγική σύγκρουση που επηρέασε βαθιά τις δύο συμμετέχουσες χώρες. Αν και η περιοχή του Τσάκο δεν αποδείχθηκε τόσο πολύτιμη όσο έλπιζαν αρχικά οι δύο πλευρές, ο πόλεμος κατέδειξε τη σημασία των γεωπολιτικών φιλοδοξιών και των ξένων συμφερόντων στην εσωτερική πολιτική και οικονομία της Νότιας Αμερικής.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Chaco War, encyclopedia.com, διαθέσιμο εδώ
• Chaco War Bolivia and Paraguay (1932-1935), britannica.com, διαθέσιμο εδώ
• Into the Green Hell: The Chaco War, 1932-1935, the-past.com, διαθέσιμο εδώ
• Leonardo Jeffs Castro: Combatientes e instructores militares chilenos en la Guerra del Chaco, scielo.cl, διαθέσιμο εδώ