Του Κωνσταντίνου Μπαρτζώκα,
Η τσιγκουνιά είναι πολύ πιο περίπλοκη από ό,τι φαίνεται και οι παράγοντες που ευθύνονται για αυτή (οικονομικοί, ψυχολογικοί, κοινωνικοί), μπορούν να αποκαλύψουν πολλά για την ανθρώπινη φύση. Αν και είναι ένα κακό χαρακτηριστικό για έναν άνθρωπο (ή και το χειρότερο, ανάλογα με τον βαθμό που είναι κανείς), αν δούμε την τσιγκουνιά πιο σφαιρικά, μπορεί να αποτελέσει ένα μοναδικό πρίσμα, μέσω του οποίου μπορεί κανείς να καταλάβει την πολύπλευρη φύση της ανθρώπινης συμπεριφοράς, αλλά και τον τρόπο που λειτουργεί η κοινωνία μας.
Η τσιγκουνιά πηγάζει συχνά από τον φόβο της έλλειψης. Άτομα που έχουν βιώσει οικονομικές δυσκολίες, είτε οι ίδιοι είτε η οικογένειά τους, ενδέχεται να συσσωρεύσουν πόρους ως προστασία, έναντι ενός αβέβαιου μέλλοντος. Και η επιβίωση είναι αρχέγονο ένστικτο του ανθρώπου και (συνήθως) υπερτερεί της ανάγκης για αποδοχή και της εικόνας που θέλουν να προβάλλουν στους άλλους. Αλλά, όπως είπαμε, δεν είναι η έλλειψη από μόνη της η αιτία, αλλά ο φόβος της έλλειψης. Μπορεί κάποιος να μεγαλώσει σε ένα άπορο περιβάλλον και όταν μεγαλώσει να έχει αρκετά χρήματα ακόμα για να εξοικονομεί κάθε μήνα, αλλά το άγχος, το οποίο υπάρχει από την παιδική ηλικία, να παραμένει, εξ ου και η ανάλογη συμπεριφορά. Για αυτό μπορούμε να κάνουμε λόγο για τραύμα. Και όλοι μας ως έναν βαθμό έχουμε κάποιο τραύμα με το χρήμα.
Οι άνθρωποι ερχόμαστε από πολύ μικρή ηλικία σε επαφή με την έννοια του χρήματος. Κι όμως, ως παιδιά (που δεν βγάζουμε δικά μας χρήματα), δεν έχουμε ενεργό ρόλο στη διαδικασία των συναλλαγών. Παρατηρούμε τους γονείς μας που ανταλλάσσουν το χρήμα με προϊόντα, βλέπουμε που παίρνουν ρέστα, συνειδητοποιούμε ότι το χρήμα δεν καλύπτει μόνο ανάγκες πολυτέλειας, αλλά κυρίως βασικές. Τροφή, στέγη, ρούχα, παιχνίδια. Δεν έχουμε όμως ιδέα για τη δυσκολία με την οποία βγαίνει το χρήμα, για αυτό και φτάνουμε τους γονείς μας στα άκρα για να μας πάρουν αυτό που θέλουμε. Και επειδή οι περισσότεροι δεν λαμβάνουμε σαφή μηνύματα από τους γονείς μας σχετικά με το πώς να αντιμετωπίζουμε το χρήμα ή καθώς βλέπουμε τους ίδιους να μην έχουν υγιή σχέση με το χρήμα, έτσι και εμείς αναπτύσσουμε μια προβληματική σχέση με αυτό.
Και η προβληματική σχέση με το χρήμα μπορεί να οδηγήσει στην τσιγκουνιά ή τη σπατάλη (που είναι κι αυτό ένα μεγάλο θέμα). Οι λόγοι της τσιγκουνιάς δεν έχουν να κάνουν μόνο με το φόβο της έλλειψης. Μερικοί άνθρωποι το χρησιμοποιούν ως μορφή ελέγχου. Εύποροι άνθρωποι, και άνθρωποι που δεν έχουν βιώσει φτώχεια, μπορούν να είναι εξίσου τσιγκούνηδες με ανθρώπους που είναι τσιγκούνηδες, επειδή τα βγάζουν δύσκολα πέρα. Είναι η νοοτροπία του «τίποτα δεν είναι αρκετό», ότι ο πλούτος πρέπει συνεχώς να αυξάνεται. Άνθρωποι που έχουν την προσοχή τους μόνο στο πώς θα βγάλουν λεφτά απομακρύνονται από τους άλλους, δεν έχουν απαραίτητα πιο ουσιαστικές σχέσεις με τους συνανθρώπους τους. Μπορεί να θεωρούν ότι οι άλλοι θέλουν να τους εξαπατήσουν ή ότι τους θέλουν μόνο αν έχουν λεφτά, και αν τα χάσουν, θα μείνουν μόνοι τους. Έχουν λιγότερες πιθανότητες να βοηθήσουν τους συνανθρώπους τους, από αγνώστους στον δρόμο, μέχρι και φίλους τους, γιατί δεν αντιλαμβάνονται ότι αντιμετωπίζουν κάποιο πρόβλημα, όντας απορροφημένοι στον εαυτό τους. Τους λείπει η συμπόνια, παρ’ όλα αυτά αισθάνονται μόνοι, και θεωρούν ότι το χρήμα μπορεί να τους εξασφαλίσει φιλίες ή να γεμίσει το ψυχολογικό κενό που νιώθουν από άλλα προβλήματα που αντιμετωπίζουν. Και εδώ αναφέρεται η φράση ότι «τα λεφτά δεν αγοράζουν την ευτυχία», όχι στο ότι η οικονομική ευχέρεια δεν εξασφαλίζει μια πιο άνετη και διασκεδαστική ζωή. Το χρήμα μπορεί να λύσει πολλά προβλήματα, εκτός από τα ψυχολογικά.
Οι πολιτιστικοί και κοινωνικοί κανόνες διαμορφώνουν, επίσης, τη στάση απέναντι στην τσιγκουνιά. Το θέμα των χρημάτων είναι ταμπού και λαμβάνουμε συνεχώς μηνύματα ότι το χρήμα είναι κακό και δεν πρέπει να το αγαπάμε. Και αυτό είναι οξύμωρο, διότι ζούμε στον κόσμο, όπου τα πάντα είναι χρήμα, και δεν μπορείς ούτε στέγη πάνω από το κεφάλι σου να έχεις χωρίς αυτό! Στον καπιταλισμό είναι κακό να θες χρήματα. Έτσι, ο άνθρωπος γίνεται τσιγκούνης, γιατί δεν έχει υγιή σχέση με το χρήμα. Δεν υπάρχει ισορροπία, μόνο άκρα.
Σε ευρύτερη κλίμακα, η τσιγκουνιά μπορεί να δημιουργήσει τριβές στη δυναμική της ομάδας. Είτε είναι μέσα σε μια οικογένεια, ανάμεσα σε φίλους ή στο χώρο εργασίας, η άρνηση να συνεισφέρει κανείς σε ένα κοινωνικό πλαίσιο, ενώ όλοι το κάνουν, προκαλεί δυσαρέσκεια, ιδιαίτερα αν αυτό συμβαίνει επανειλημμένα. Γιατί κανείς δε βρίσκεται σε άνετη οικονομική θέση να κερνάει τον «τσιγκούνη» και νιώθει επίσης ότι τον εκμεταλλεύονται. Σε ακραίες περιπτώσεις, αυτό μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα τον «εξοστρακισμό» του τσιγκούνη από τους υπόλοιπους.
Η τσιγκουνιά αναδεικνύει ακόμη την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης φύσης. Από τη μία πλευρά, οι άνθρωποι είναι κοινωνικά πλάσματα, που δεν μπορούν να ζήσουν χωρίς τη συνύπαρξη και τη συνεργασία με τους άλλους. Από την άλλη, υπάρχει ένα ισχυρό ένστικτο να προστατεύει κανείς τον εαυτό του και τους πόρους του. Η τσιγκουνιά είναι μια εκδήλωση αυτής της εσωτερικής σύγκρουσης, όπου η ορμή και η ανάγκη για αυτοσυντήρηση μπορεί να επισκιάσει την παρόρμηση για συνεργασία.
Η συμπεριφορά ή οι τάσεις τσιγκουνιάς δεν είναι σταθερές και αμετάβλητες. Διαμορφώνονται από ένα μείγμα προσωπικών εμπειριών, ψυχολογικών τάσεων και πολιτισμικών επιρροών. Η κατανόηση της τσιγκουνιάς απαιτεί την αναγνώριση αυτής της πολυπλοκότητας και την αναγνώριση ότι είναι συχνά μια αντίδραση σε βαθύτερους φόβους και ανασφάλειες. Για εκείνους που πάσχουν από τσιγκουνιά (για να το θέσουμε χαριτολογώντας) η πορεία προς την αλλαγή ξεκινά συχνά με μια αλλαγή προοπτικής. Η συνειδητοποίηση ότι η πραγματική ασφάλεια δεν βρίσκεται στη συσσώρευση πλούτου, αλλά στην καλλιέργεια ισχυρών, υποστηρικτικών σχέσεων. Η γενναιοδωρία, είτε πρόκειται για χρήματα, χρόνο ή συναισθηματική υποστήριξη προς τους άλλους, είναι κύριο συστατικό για μια πιο γεμάτη και πλούσια ζωή!
Οι θεραπευτές συχνά ενθαρρύνουν τα άτομα να εξερευνήσουν τις βαθύτερες αιτίες της τσιγκουνιάς τους, βοηθώντας τους να αντιμετωπίσουν τους φόβους, τις ανασφάλειες και τα τραύματα που οδηγούν αυτή τη συμπεριφορά. Με αυτόν τον τρόπο, μπορούν να μάθουν να εξισορροπούν την ανάγκη τους για έλεγχο με τα οφέλη της «ανοιχτότητας» προς τους άλλους ανθρώπους και της γενναιοδωρίας. Αυτό, όμως, απαιτεί αυτογνωσία και τη συνειδητοποίηση από το άτομο ότι η συμπεριφορά και ο τρόπος σκέψης παρουσιάζει προβληματικά στοιχεία και ότι προτίθεται να αλλάξει.
Η τσιγκουνιά, αν και συχνά επικρίνεται, είναι μια συμπεριφορά που προσφέρει μια αποκαλυπτική ματιά στην πολυπλοκότητα της ανθρώπινης φύσης. Δεν πρόκειται μόνο για χρήματα. Έχει να κάνει με τον έλεγχο, τον φόβο και τη συνεχή πράξη εξισορρόπησης μεταξύ του ατομικού συμφέροντος και της κοινωνικής σύνδεσης. Δεν μπορούμε να μιλήσουμε γενικά και απόλυτα για τις αιτίες της τσιγκουνιάς, μιας και ο καθένας είναι διαφορετικός, αλλά βλέποντας το θέμα πιο σφαιρικά, κατανοούμε τους λόγους πίσω από την τσιγκουνιά και τις συνέπειές της και μπορούμε να αποκτήσουμε καλύτερη εικόνα για την ψυχολογία των ανθρώπων, αλλά και των ανθρώπινων σχέσεων, για τα τραύματα από την παιδική ηλικία, όπως και για τους τρόπους, με τους οποίους οι συμπεριφορές μας διαμορφώνουν τον κόσμο γύρω μας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Wealth can make us selfish and stingy. Two psychologists explain why, weforum.org, διαθέσιμο εδώ
