Της Εύης Κατέλα,
Σημαντικό μέρος της ιστορίας των Εβραίων της Ελλάδας έχει διαδραματιστεί στη Θεσσαλονίκη, μια πόλη με έντονο πολυπολιτισμικό χαρακτήρα. Η γεωγραφική θέση της πόλης και το λιμάνι έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη συνεχή εισροή διαφόρων πληθυσμών όπως ήταν οι Αρμένιοι, οι Εβραίοι, οι Οθωμανοί. Τα στοιχεία που επιβεβαιώνουν αυτή την παραδοχή ήταν η πρώτη απογραφή που έγινε το 1913, η οποία μαρτυρά ότι η Θεσσαλονίκη ήταν πολυεθνοτική πόλη, καθώς ο αριθμός των Εβραίων ανερχόταν στους 61.439 κατοίκους, έπειτα ακολουθούσαν οι Οθωμανοί (45.889) και τέλος οι Έλληνες (39.959).
Η παρουσία των Εβραίων στην περιοχή ξεκινάει από τα ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια. Η εβραϊκή κοινότητα είχε κερδίσει την αυτονομία της από τους Ρωμαίους, οργανώθηκε σε συναγωγές και είχε ως αρχηγό της τον Ραβίνο. Άρχισαν την επαγγελματική τους δράση ως έμποροι, τεχνίτες, αγρότες ενώ ενσωματώθηκαν στη ζωή της πόλης και απέκτησαν ελληνικά ονόματα. Η κοινότητα αυτή ονομάστηκε Ρωμανιώτες. Με την διάσπαση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, οι Εβραίοι βρέθηκαν αντιμέτωποι με την πολιτική και στρατηγική του εκχριστιανισμού που ακολούθησαν πολλοί Βυζαντινοί Αυτοκράτορες, δημιουργώντας ένα εχθρικό κλίμα για αυτούς. Παρόλες τις διώξεις που δέχθηκαν οι Εβραίοι στη Βυζαντινή Περίοδο κατάφεραν να ακμάσουν μέσα από την ενασχόλησή τους με το εμπόριο μεταξιού.
Το 1492 έφτασε στη Θεσσαλονίκη το επόμενο κύμα Εβραίων από την Ισπανία. Οι εξόριστοι Εβραίοι από την Ισπανία και την Πορτογαλία, οι Σεφεραδίτες άρχισαν να φτάνουν στη Θεσσαλονίκη και ως τα μέσα του 16ου αιώνα η Θεσσαλονίκη μετατράπηκε σε Εβραϊκό κέντρο της Ευρώπης. Οι Εβραίοι είχαν συγκεντρωθεί σε τρεις κυρίως περιοχές: στη περιοχή του λιμανιού, στο Φραγκομαχαλά και στη συνοικία κοντά στο ιπποδρόμιο. Τα σπίτια των Εβραίων βρίσκονταν σε απόσταση από αυτά των Τούρκων, οι οποίοι κατοικούσαν και στα ανώτερα σημεία της πόλης. Η Θεσσαλονίκη έγινε το σπίτι πολλών διωγμένων ψυχών και όπως σημειώθηκε από έναν Εβραίο ποιητή η Θεσσαλονίκη αποτέλεσε πόλη και μητέρα του Ισραήλ. Μέσα στους αιώνες, παρά τις δυσκολίες που ανέκυπταν λόγων των ιστορικών μεταβολών, οι Εβραίοι παρέμεναν στη πόλη και προσπαθούσαν μέσα από την επαγγελματική και επιχειρηματική τους δράση να διασωθούν.
Αργότερα κατά τον 20ο αιώνα, ακολούθησαν συντονισμένες αντιεβραϊκές αντιδράσεις μεταξύ Σεπτεμβρίου 1908 και Ιουλίου 1909 από Έλληνες της Θεσσαλονίκης, οι οποίες συνέβαλαν στην αύξηση των πρώτων εβραϊκών εθνικιστικών και σιωνιστικών οργανώσεων. Η φιλοσοφία του σιωνισμού έγκειται στη δημιουργία ενός εβραϊκού κράτους στα εδάφη της Παλαιστίνης όπου θα συνέρρεαν και θα κατοικούσαν όλοι οι Εβραίοι της διασποράς. Λόγω του ότι οι Εβραίοι είχαν απωλέσει σε μεγάλο βαθμό τον ιδιαίτερο χαρακτήρα τους και διατηρούνταν ως ένα έθνος χωρίς πατρίδα το σιωνιστικό κίνημα διέφερε σε μεγάλο βαθμό από τα υπόλοιπα εθνικά κινήματα της εποχής. Η διαμόρφωση της σιωνιστικής ιδεολογίας υπήρξε απάντηση από διαφωτισμένους Εβραίους όταν αντιλήφθηκαν την ανάδυση του αντισημιτισμού. Ο αντισημιτισμός σαν όρος εκφράζει μία συγκεκριμένη αντίληψη για τους Εβραίους, η οποία εμπεριέχει μίσος προς το πρόσωπό τους, τις περιουσίες τους, τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις.
Μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους και την ένταξη της Θεσσαλονίκης στο ελληνικό κράτος, ξεκίνησαν διαδικασίες για την εθνική ομοιογένεια και ο Βασιλιάς της Ελλάδος Γεώργιος είχε δηλώσει ότι οι Εβραίοι και οι άλλες μειονότητες θα είχαν τη δυνατότητα να αποκτήσουν ίσα δικαιώματα με τους υπόλοιπους Έλληνες. Το 1917, όμως, με το ξέσπασμα της πυρκαγιάς, η οποία έπληξε το μεγαλύτερο μέρος της πόλης και κυρίως πολλές Εβραϊκές συνοικίες είχε ως αποτέλεσμα περίπου 50.000 Εβραίοι να μείνουν άστεγοι. Η ελληνική κυβέρνηση μέσα από μια πολιτική εξελληνισμού θέλησε να αποζημιώσει ένα ποσοστό των οικογενειών που επλήγησαν αλλά ταυτόχρονα δεν τους επέτρεψε να επιστρέψουν σε συγκεκριμένα σημεία της πόλης όπου κατοικούσαν, γεγονός που τους οδήγησε στο δρόμο της μετανάστευσης. Ο Ερνέστ Εμπράρ, Γάλλος αρχιτέκτονας, ανέλαβε την ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης, την οποία εκσυγχρόνισε αλλά έχασε τον εβραϊκό της χαρακτήρα. Σημείο τομής για τον εβραϊκό κόσμο της Θεσσαλονίκης, υπήρξε η Μικρασιατική Καταστροφή. Η άφιξη των προσφύγων της Μ. Ασίας και η ανταλλαγή πληθυσμών έθεσε τα δεδομένα της Θεσσαλονίκης σε νέα βάση. Υπήρξε έντονος ανταγωνισμός μεταξύ Ελλήνων και Εβραίων επιχειρηματιών για τον οικονομικό έλεγχο της πόλης. Ο ανταγωνισμός δεν άργησε να πάρει τη μορφή αντιπαλότητας ιδίως μετά τις επιδράσεις φασιστικών συλλόγων – σωματείων που δρούσαν εκείνη την περίοδο. Την ίδια περίοδο σημειώθηκαν επεισόδια σε εβραϊκά μαγαζιά και εκδόθηκε η αντισημιτική εφημερίδα «Μακεδονία». Η κατάσταση είχε οξυνθεί και οι πρόσφυγες την ενθάρρυναν καθώς στη προσπάθειά τους να ξεκινήσουν ξανά τη ζωή τους θεωρούσαν τους «ξένους» Εβραίους εμπόδιο.
Η πιο τραγική στιγμή στην ιστορία της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης ήταν κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και της Κατοχής από τους Ναζί. Με την άφιξη των Γερμανών και την εφαρμογή των φυλετικών νόμων, άρχισαν και οι πρώτες απαγορεύσεις για τους Εβραίους. Δόθηκε διαταγή που υποχρέωνε τους Εβραίους να φορέσουν το κίτρινο Άστρο του Δαυίδ, τους ανάγκασαν να μείνουν σε γκέτο και απαγόρευσαν κάθε μορφή μετακίνησής τους χωρίς άδεια. Η επόμενη κίνηση των απεσταλμένων των Γερμανών ήταν να ετοιμάσουν τα γκέτο των Εβραίων για τη μεταφορά τους (σε άθλιες συνθήκες) στην Πολωνία. Το μεγαλύτερο ποσοστό του Εβραϊκού πληθυσμού απελάθηκε από τη Θεσσαλονίκη και δεν γύρισε ποτέ πίσω. Μικρός αριθμός από τους διωγμένους Εβραίους κατάφερε με τη βοήθεια χριστιανών να επιστρέψουν στη Θεσσαλονίκη αλλά τίποτα δεν ήταν το ίδιο.
Σήμερα, στην πόλη συνεχίζουν να υπάρχουν ενεργοί πολίτες εβραϊκής καταγωγής, οι οποίοι διατηρούν τη συναγωγή Μοναστηριωτών και το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης, μέρη τα οποία φυλάνε την ιστορία της κοινότητας. Η πόλη ακόμη και σήμερα προσπαθεί να τιμά την μνήμη των Εβραίων που σε μεγάλο βαθμό διαμόρφωσαν τον πολιτισμικό χαρακτήρα της Θεσσαλονίκης. Συχνά γίνονται εκδηλώσεις με στόχο να διατηρήσουν ζωντανή την προσφορά των Εβραίων στη πόλη, κυρίως όμως, η προσπάθεια αυτή οφείλει να απονεμηθεί στον πρώην Δήμαρχο Θεσσαλονίκης Γιάννη Μπουντάρη, ο οποίος έκανε λόγο για κληρονομικό τουρισμό και έκανε τη Θεσσαλονίκη ταξιδιωτικό προορισμό για χιλιάδες Ισραηλινούς.
Κάθε τόπος οφείλει να θυμάται και να τιμά την ιστορία του και τους ανθρώπους που τον βοήθησαν να αναδειχθεί, μέσα από εκδηλώσεις και δράσεις που χαρακτηρίζονται από σεβασμό και αξιοπρέπεια. Ας θυμόμαστε ότι οι ανθρώπινες ψυχές δεν χρωματίζονται και δεν στιγματίζονται από θρησκείες, εθνικότητες και φυλές.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης: Χθες, σήμερα, αύριο, voria.gr, Διαθέσιμο εδώ
- Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, jmth.gr, Διαθέσιμο εδώ
- Mία Ιστορία της Θεσσαλονίκης | Οι Εβραίοι και το Ολοκαύτωμα, youtube.com, Διαθέσιμο εδώ
- Ιστορικοί Περίπατοι | «Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης» | ΕΡΤ, youtube.com, Διαθέσιμο εδώ
