Της Κατερίνας Μανάδη,
Αναρωτηθήκατε ποτέ τι ακριβώς είναι αυτό που μας ορίζει ως άτομα; Τι ακριβώς είναι αυτό το στοιχείο που οριοθετεί τον εαυτό μας και εξασφαλίζει αυτή την αίσθηση του «εγώ», όταν ο υλικός μας μανδύας μπαλώνει τις φθορές του, όπως οι Αθηναίοι, κατά τον Πλούταρχο, «μπαλώνουν» το γέρικο πλοίο του Θησέα; Η Κική Δημουλά έχει την απάντηση.
Η μνήμη, το κύριο όνομα των θλίψεων, μόνο ενικού αριθμού, άκλιτη, γιατί η μνήμη είναι μοναδική για τον καθένα μας, αποτελεί τον ακέραιο μα και συνάμα δυναμικό πυρήνα του εαυτού μας. Η αμνησία μπορεί πολύ εύκολα να παρομοιαστεί με έναν μικρό θάνατο, καθώς οδηγεί στην απώλεια αυτού ακριβώς του συνεκτικού ιστού που διασφαλίζει τη συνοχή της ύπαρξής μας, αν όχι στα μάτια των εξωτερικών παρατηρητών, τότε σε αυτά της ψυχής μας. Συνεπώς, έστω και ασυνείδητα, η απώλεια αυτή δεν μπορεί παρά να διεγείρει το ενδιαφέρον του ευρέος κοινού. Δεν μπορούμε, και εμείς με τη σειρά μας, παρά να ρίξουμε μια πιο προσεκτική ματιά στα ιδιαίτερα αυτά παιχνίδια του μυαλού, σε ένα πλαίσιο πιο επιστημονικό…
Καταρχάς, αν και εν προκειμένω η ετυμολογία της λέξης φαίνεται να καθιστά το εν λόγω εγχείρημα άσκοπο, εμείς προκειμένου να προβούμε σε μια πράγματι ενδελεχή εξέταση του φαινομένου, οφείλουμε να παρέχουμε τον ορισμό της. Η αμνησία, ή αλλιώς αμνητικό σύνδρομο, ορίζεται ως η κεκτημένη βλάβη στη ρητή μακρόχρονη μνήμη, ήτοι στις αναμνήσεις που δημιουργούνται μέσω της ρητής φάσης εκμάθησης, δηλαδή μέσω των ερεθισμάτων που δεχόμαστε ασυνείδητα και διαμορφώνουν τις «γνώσεις» μας για τον εαυτό μας και την καθημερινότητά μας, τις οποίες θεωρούμε δεδομένες. Η απώλεια αυτή συνοδεύεται συχνά και από την παρουσία ψευδών ή παραποιημένων αναμνήσεων, καθώς και από σύγχυση ή αποπροσανατολισμό. Οφείλουμε, ωστόσο, να διακρίνουμε τις συνιστώσες της συνολικής μνημονικής ικανότητας που παραμένουν ανεπηρέαστες, όπως η βραχύχρονη μνήμη, αυτή δηλαδή που αφορά σε σχετικά πρόσφατα γεγονότα, καθώς και συστατικά της μακρόχρονης μνήμης, όπως η διαδικαστική μνήμη (procedural memory αγγλιστί) που επιτρέπει την εκμάθηση διεκπεραίωσης διαφόρων διαδικασιών.
Σε αυτό το σημείο πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι αν και η μακρόχρονη μνήμη του πάσχοντα έχει επηρεαστεί δραματικά, λοιπά χαρακτηριστικά του ατόμου του, εκτός από τις υπόλοιπες εκφάνσεις του μνημονικού του που αναφέρθηκαν παραπάνω, δεν επηρεάζονται. Για να είμαστε πιο ακριβείς, η προσωπικότητα του ασθενούς, η νοημοσύνη του, η κριτική του ικανότητα, παραμένουν ως έχουν πριν από την εκδήλωση της παθολογίας. Το πρόσωπο που έχουμε μπροστά μας δεν είναι ένας κενός καμβάς, αλλά καλύτερα ένας ξεθωριασμένος. Οι μηχανισμοί που καθορίζουν κατά κύριο λόγο την πορεία –και κατά συνέπεια τις αναμνήσεις– του ατόμου παραμένουν άθικτοι. Επομένως, η αντιμετώπιση αυτών των ατόμων δεν πρέπει να ακυρώνει την ύπαρξή τους, καταργώντας την παρουσία τους και υποβιβάζοντάς τα σε υποκατάστατο του προηγούμενου εαυτού τους, αλλά αξιολογώντας τη δυναμική τους ως πρόπλασμα της εκδοχής του ατόμου που εμείς έχουμε προηγουμένως γνωρίσει, να προωθεί, όσο είναι δυνατόν, την αποκατάσταση της ιδιαίτερης αυτής βλάβης.
Ποιος, λοιπόν, είναι ο υπαίτιος αυτής τη παθολογίας; Αν συμβουλευτούμε τις σαπουνόπερες της μεσημεριανής και απογευματινής ζώνης, το status του πρωταγωνιστή, στόχου των σατανικών σχεδίων του υπόλοιπου cast που τους περιβάλλει, συνοδεύεται συνήθως από αυτόν τον κίνδυνο. Αλλά επειδή οι περισσότεροι από εμάς δεν πρωταγωνιστούμε σε μεξικάνικη telenovela, οφείλουμε να επισημάνουμε ότι αμνησία μπορεί να προκαλέσει οποιαδήποτε βλάβη στο τμήμα επεξεργασίας της μνήμης του εγκεφάλου, το λεγόμενο μεταιχμιακό σύστημα, το οποίο και συγκροτούν ο θάλαμος και οι ιπποκαμπικοί σχηματισμοί. Η φράση «οποιαδήποτε βλάβη» είναι αρκετά γενική μεν, ωστόσο καμία άλλη δεν δύναται να εκφράσει το ευρύ φάσμα των αιτιολογιών του φαινομένου με μεγαλύτερη ακρίβεια. Το χτύπημα σε κάποιο αυτοκινητιστικό δυστύχημα, η φλεγμονή του εγκεφάλου (εγκεφαλίτιδα), απόρροια μόλυνσης με ιό, αυτοάνοσης διαταραχής με ή χωρίς την παρουσία καρκίνου, η έλλειψη οξυγόνου για σημαντικό χρονικό διάστημα, ως αποτέλεσμα καρδιακής προσβολής ή δηλητηρίασης από μονοξείδιο του άνθρακα, η κατάχρηση αλκοόλ, η παρουσία όγκων, τα εγκεφαλικά, καθώς και οι εκφυλιστικές νόσοι όπως το γνωστό σε όλους μας Alzheimer, είναι μόνο μερικές από τις αόρατες απειλές ως άλλες σατανικοί αντίπαλοι που περιμένουν να μας βγάλουν από τη μέση, και ας μην είμαστε κληρονόμοι κάποιας αμύθητης περιουσίας. Δυστυχώς, η δυσάρεστη αυτή συνθήκη δεν περιορίζεται στη σφαίρα της φαντασίας, εντούτοις κρέμεται ως άλλη δαμόκλειος σπάθη πάνω από τα κεφάλια όλων εμάς των κοινών θνητών. Ιδιάζουσα περίπτωση που οφείλουμε να αναφέρουμε είναι αυτή της ψυχογενούς αμνησίας, η οποίο προκύπτει ως αμυντικός μηχανισμός απέναντι σε μια ιδιαίτερα τραυματική εμπειρία του πάσχοντα.
Και η απάντησή μας σε αυτή την απειλή; Αυτή προσαρμόζεται στα αίτια που προκάλεσαν την παθολογία στην εκάστοτε περίπτωση. Καθώς, ωστόσο, η επιδιόρθωση βλαβών στον εγκέφαλο είναι ιδιαίτερα επισφαλής, τόσο αναφορικά με την αποτελεσματικότητά τους όσο και σχετικά με τον κίνδυνο επιδείνωσης της κατάστασης, η πρόληψη εν προκειμένω αποτελεί τον μεγαλύτερο σύμμαχό μας. Το κράνος και η ζώνη ασφαλείας, εκτός από τη μνήμη μας, προστατεύουν τη ζωή μας συνολικά στον δρόμο. Η αποφυγή του αλκοόλ συμβάλλει, επίσης, στη διασφάλιση της συνολικής ευεξίας του ατόμου, ενώ η έγκαιρη δράση σε περίπτωση μόλυνσης αποκλείει, πέραν της αμνησίας, ένα σύνολο ανεπιθύμητων επιπλοκών. Η μονόπλευρη παράλυση, το μούδιασμα και ο πονοκέφαλος κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου του εγκεφαλικού, ενώ την ίδια εγρήγορση είναι καλό να επιδεικνύουμε και στην περίπτωση που εμείς ή κάποιος από τους οικείους μας βρίσκεται να ξεχνάει, σε σημείο που να αντιμετωπίζει δυσκολίες στην καθημερινότητά του.
Έχοντας αναλύσει διεξοδικά την απώλεια της μνήμης, φτάνουμε, λοιπόν, να συμμεριζόμαστε τις απόψεις της μεγάλης ποιήτριας περί της μνήμης αυτής καθεαυτής; Είναι όντως ο πυρήνας της ύπαρξής μας; Και ναι και όχι. Αν προσπαθήσουμε να δώσουμε απόλυτες απαντήσεις στα ερωτήματα που θέτει η ποίηση ακυρώνουμε το νόημά της. Κι όμως, η αμνησία, η απώλεια της μνήμης δεν είναι ένας μικρός θάνατος; Δεν υποχρεώνει τον πάσχοντα, αλλά και τους οικείους του, να κηδέψουν μια εκδοχή του εαυτού τους; Γι’ αυτό και εμείς οφείλουμε να φοβόμαστε αυτόν τον θάνατο. Και αυτό δεν σημαίνει να τρέμουμε στα πρώτα σημάδια της εμφάνισής του, αλλά να εργαζόμαστε έτσι ώστε η απώλεια της μνήμης της ζωής μας να μας τρομάζει όσο και η απώλεια της ζωής μας της ίδιας. Να εργαζόμαστε, ώστε να κινδυνεύουμε να παραδώσουμε ένα ζωντανό άνθρωπο και όχι ένα φάντασμα. Memento mori, λοιπόν, σε όλες τις μορφές του…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Roberto Cuballi, Sergio della Sala, Amnesia, Cortex, Volume 136, pages 158, 3-2021, διαθέσιμο εδώ
- Αμνησία, humanitas.net, διαθέσιμο εδώ
