Της Αναστασίας Αποστολίδου,
αν και είναι αργά, είναι νύχτα,
και εσύ δεν μπορείς.
Τραγούδα σαν να μην συνέβαινε τίποτα.
Τίποτα δεν συμβαίνει.
(«Αποζητώ την σιωπή»)
Η Alejandra Pizarnik, γεννημένη στο Μπουένος Άιρες το 1936, απετέλεσε μια από τις πιο σημαντικές ποιητικές φωνές της Αργεντινής, ακολουθώντας πιστά το καλλιτεχνικό κίνημα του Σουρεαλισμού. Με εφόδια τις σπουδές της στο πεδίο της φιλοσοφίας και της ζωγραφικής, η Pizarnik περνά τέσσερα καθοριστικά —για την ποιητική της ταυτότητα— χρόνια στο Παρίσι, όπου και συναναστρέφεται πλήθος διακεκριμένων λογοτεχνών, φοιτώντας, παράλληλα, στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης, στο αντικείμενο της Λογοτεχνίας και Ιστορίας της Θρησκείας. Η σύνδεσή της με τους Γάλλους Συμβολιστές και η οντολογική φύση της ποιητικής της έκφρασης φανερώνονται μέσω κεντρικών θεματικών της, μεταξύ των οποίων κυριαρχούν ο θάνατος, η ανυπέρβλητη μοναξιά, η επώδυνη μνήμη, η νύχτα, η εκκωφαντική σιωπή και η παιδική ηλικία.
Οι υπαρξιστικές διαστάσεις της ποιητικής της απορρέουν από μια βαθιά ριζωμένη ανάμνηση της παιδικής ηλικίας, η οποία λειτουργεί ως πυρήνας του λογοτεχνικού της κόσμου, ενός σύμπαντος ματαίωσης και προδοσίας του ονείρου, του επιδιωκόμενου. Επιχειρώντας τη διερεύνηση του μοτίβου της παιδικής ηλικίας, κρίνεται σκόπιμο να τονιστεί πως η ίδια βίωσε ταραχώδη παιδικά χρόνια, ούσα παιδί Εβραίων μεταναστών, γεγονός που αποτυπώνεται ποιητικά με το διαρκές αίσθημα ευαλωτότητας ενός απολεσθέντος παιδικού εαυτού. Αναλυτικότερα, ως ενδεικτικό παράδειγμα της προαναφερθείσας θέσης θα αξιοποιηθεί ένα απόσπασμα από το ποίημα «Η Αφύπνιση», στο οποίο η ίδια έρχεται αντιμέτωπη με τον ακατανίκητο φόβο, την υπαρξιακή ματαιότητα και τις τάσεις αυτοκαταστροφής.
Θυμάμαι τα παιδικά μου χρόνια
όταν εγώ ήμουν μια ηλικιωμένη
[…]
Θυμάμαι τα μαύρα πρωινά του ήλιου
όταν ήμουν παιδί
δηλαδή χθες
δηλαδή πριν αιώνες
Η αναπόληση (μέσω της επανάληψης του ρήματος «Θυμάμαι») αποδίδει γλαφυρά την άρρηκτη σύνδεση με την παιδική ηλικία, με την ποιήτρια να βρίσκεται ανυπεράσπιστη μπροστά στην επιβλητικότητα και επιτακτικότητα της ανάμνησής της. Μολαταύτα, η αναφορά στα προεφηβικά χρόνια δεν διακατέχεται από ρομαντικής ή νοσταλγικής υφής σκέψεις, που φερ’ ειπείν αναγνωρίζουμε στην ποίηση του Λειβαδίτη, αλλά συντελείται μια νιχιλιστική αντιμετώπιση του παρελθόντος, μιας ματαιότητας και πρόδηλης κυριαρχίας ενός εσωτερικά παλλόμενου, τραυματισμένου παιδικού εαυτού. Παράλληλα, η Pizarnik προβληματίζεται φανερά με την ενήλικη ταυτότητά της, την αποσαφήνιση της ύπαρξής της και του αισθήματος της ανοικειότητας, ενώ ζητήματα όπως η απώλεια και η σιωπή είναι δηλωτικά της αποξένωσής της.
Ποιητικό καταφύγιό της γίνεται η νύχτα, με την τελευταία να διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στο έργο της, ονομάζοντας μάλιστα μια από τις ποιητικές της συλλογές «Τα έργα και οι νύχτες». Η σύνδεση της Pizarnik με τη νύχτα επιβεβαιώνεται και από την ίδια την ποιήτρια σε συνέντευξή της, όπου αναφέρει ότι γνωρίζει λίγα για τη νύχτα, αλλά βιώνει μια βαθιά ένωση με εκείνη. Στο ποίημά της με τίτλο «Η καρδιά του υπάρχοντος» ενσαρκώνει λογοτεχνικά την οικειότητά της με την νύχτα, γράφοντας:
μη με παραδίδετε
θλιμμένα μεσάνυχτα,
στο φθαρμένο λευκό μεσημέρι
Τέλος, χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ταυτότητάς της αποτελούν οι τάσεις αυτοαπομόνωσης («Αλλά πιστεύω ότι η μοναξιά μου θα’ πρεπε να’ χει φτερά») και ο φόβος της εγκατάλειψης («Τι θα’ λεγε ο κόσμος αν ο Θεός τον είχε εγκαταλείψει έτσι»). Χρησιμοποιώντας ως επί το πλείστον στοιχεία της φύσης, όπως ο άνεμος και η θάλασσα, πλάθει ένα σουρεαλιστικό ποιητικό μοτίβο, αποδίδοντας καλλιτεχνικά έναν εσωτερικό διχασμό και μια ακατανίκητη ανάγκη για λύτρωση. Η Alejandra Pizarnik, έχοντας παλέψει για το μεγαλύτερο μέρος της ζωής της με την ψυχική ασθένεια, έδωσε τέλος σε αυτή στις 25 Σεπτεμβρίου του 1972, στο μικρό διάστημα που βρισκόταν μακριά από την ψυχιατρική κλινική όπου νοσηλευόταν, αφήνοντας πίσω της ένα πολυεπίπεδο ποιητικό έργο.
Αύριο
θα με ντύσουν με στάχτες το ξημέρωμα,
θα μου γεμίσουν το στόμα με λουλούδια.
Θα μάθω να κοιμάμαι
στην ανάμνηση ενός τοίχου,
στην ανάσα
ενός ζώου που ονειρεύεται.
(«Σκιά των επερχόμενων ημερών»)
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Αλεχάντρα Πισαρνίκ, Ποιήματα, Εκδόσεις Ενύπνιο, Αθήνα 2020
