Της Χριστίνας Μωραΐτη,
Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στην αντιμετώπιση των παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των νομικών περιπλοκών που περιβάλλουν το Κυπριακό ζήτημα, ιδίως μετά τη διαίρεση του νησιού το 1974. Οι αποφάσεις του ΕΔΔΑ για την Κύπρο καλύπτουν αρκετές δεκαετίες και έχουν διαμορφώσει σημαντικά το διεθνές δίκαιο, αντιμετωπίζοντας ζητήματα όπως τα δικαιώματα ιδιοκτησίας, τον εκτοπισμό των κατοίκων και το δικαίωμα στη ζωή. Οι αποφάσεις αυτές όχι μόνο επιδίωξαν δικαιοσύνη για τα θύματα της σύγκρουσης, αλλά υπογράμμισαν επίσης την πολυπλοκότητα των εδαφικών διαφορών και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε μια διαιρεμένη κοινωνία.
Ιστορικό πλαίσιο της κυπριακής σύγκρουσης
Η Κύπρος, ένα νησί στην ανατολική Μεσόγειο, αποτελεί εδώ και αιώνες τόπο γεωπολιτικών συγκρούσεων λόγω της στρατηγικής της θέσης. Οι εντάσεις μεταξύ της ελληνικής και της τουρκικής κοινότητας κλιμακώθηκαν στα μέσα του 20ου αιώνα, με αποκορύφωμα την τουρκική στρατιωτική επέμβαση το 1974 μετά από πραξικόπημα που ενορχήστρωσαν Ελληνοκύπριοι εθνικιστές που επιδίωκαν την ένωση με την Ελλάδα (γνωστή ως «Ένωσις»). Η επέμβαση είχε ως αποτέλεσμα τη διαίρεση του νησιού, με το βόρειο τρίτο να ελέγχεται από τις τουρκικές δυνάμεις και το υπόλοιπο από τη διεθνώς αναγνωρισμένη Κυπριακή Δημοκρατία.
Η διαίρεση αυτή οδήγησε στον εκτοπισμό δεκάδων χιλιάδων Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων, στην καταστροφή περιουσιών και στη δημιουργία ενός de facto κράτους στο βορρά (Τουρκική Δημοκρατία της Βόρειας Κύπρου, ΤΔΒΚ), αναγνωρισμένου μόνο από την Τουρκία. Η διαίρεση και τα επακόλουθά της αποτέλεσαν πηγή μακροχρόνιων διαφορών, ιδίως όσον αφορά τα δικαιώματα των εκτοπισμένων, την αποκατάσταση των περιουσιών και τη λογοδοσία για παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Το ΕΔΔΑ, ως το κύριο δικαστικό όργανο για την ερμηνεία και την εφαρμογή της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, έχει ασχοληθεί με πολλές υποθέσεις που απορρέουν από την κυπριακή σύγκρουση. Οι υποθέσεις αυτές αφορούν κυρίως αξιώσεις κατά της Τουρκίας, η οποία θεωρείται υπεύθυνη βάσει του διεθνούς δικαίου για τη στρατιωτική της παρουσία και τις ενέργειες της ΤΔΒΚ.
Λοϊζίδου κατά Τουρκίας (1996)
Μια από τις σημαντικότερες υποθέσεις είναι η «Λοϊζίδου κατά Τουρκίας», η οποία πάρθηκε το 1996. Η υπόθεση αυτή δημιούργησε νομικό προηγούμενο για τις αξιώσεις ιδιοκτησίας από εκτοπισμένους και την ευθύνη των κατοχικών δυνάμεων σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο.
Η Τιτίνα Λοϊζίδου, Ελληνοκύπρια, εκτοπίστηκε βίαια από την ιδιοκτησία της στο βόρειο τμήμα της Κύπρου μετά την τουρκική επέμβαση του 1974. Κατέθεσε προσφυγή στο ΕΔΔΑ κατά της Τουρκίας, ισχυριζόμενη ότι παραβιάστηκε το δικαίωμα ιδιοκτησίας της (όπως κατοχυρώνεται στο άρθρο 1 του Πρωτοκόλλου αριθ. 1 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης). Η Τουρκία υποστήριξε ότι δεν μπορούσε να θεωρηθεί υπεύθυνη επειδή η περιουσία βρισκόταν στο έδαφος που ελέγχεται από την ΤΔΒΚ, η οποία, όπως ισχυρίστηκε, ήταν μια ξεχωριστή οντότητα.
Το Δικαστήριο, ωστόσο, απέρριψε το επιχείρημα της Τουρκίας και έκρινε ότι η Τουρκία ήταν υπεύθυνη για παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο έδαφος υπό τον έλεγχό της, συμπεριλαμβανομένης της ΤΔΒΚ. Το ΕΔΔΑ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τα δικαιώματα ιδιοκτησίας της Λοϊζίδου είχαν πράγματι παραβιαστεί και διέταξε την Τουρκία να την αποζημιώσει για την απώλεια της πρόσβασης στην ιδιοκτησία της. Είναι σημαντικό ότι το Δικαστήριο επιβεβαίωσε ότι οι εκτοπισμένοι διατηρούν τα περιουσιακά τους δικαιώματα ανεξάρτητα από τις de facto αρχές που ελέγχουν το έδαφος.
Η απόφαση Λοϊζίδου καθιέρωσε μια σαφή νομική αρχή: τα κράτη μπορούν να θεωρηθούν υπεύθυνα για παραβιάσεις σε εδάφη που κατέχουν ή ουσιαστικά ελέγχουν, ακόμη και αν δεν προσαρτούν επίσημα την περιοχή. Η απόφαση αυτή είχε εκτεταμένες συνέπειες για άλλες περιπτώσεις κατοχής και εκτοπισμού παγκοσμίως, αλλά έθεσε επίσης τις βάσεις για πολυάριθμες αξιώσεις ιδιοκτησίας από Ελληνοκύπριους κατά της Τουρκίας τα επόμενα χρόνια.
Κύπρος κατά Τουρκίας (2001)
Μια άλλη υπόθεση-ορόσημο ήταν η υπόθεση Κύπρος κατά Τουρκίας, η οποία πάρθηκε το 2001. Η υπόθεση αυτή ήταν μοναδική, καθώς επρόκειτο για μια διακρατική προσφυγή, με την Κυπριακή Δημοκρατία να μηνύει την Τουρκία για εκτεταμένες παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που προέκυψαν από την τουρκική κατοχή της βόρειας Κύπρου.
Η υπόθεση περιελάμβανε ένα ευρύ φάσμα φερόμενων παραβιάσεων, συμπεριλαμβανομένων των δικαιωμάτων των εκτοπισμένων ατόμων, του δικαιώματος στη ζωή, της απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης και της θρησκευτικής ελευθερίας. Επίσης, ασχολήθηκε με την κατάσταση των αγνοουμένων από τη σύγκρουση του 1974, πολλοί από τους οποίους δεν είχαν καταγραφεί ποτέ.
Το ΕΔΑΔ έκρινε ότι η Τουρκία ήταν υπεύθυνη για μια σειρά παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη βόρεια Κύπρο, μεταξύ των οποίων:
- Εκτοπισμό των Ελληνοκυπρίων: Η Τουρκία κρίθηκε ότι παραβιάζει το άρθρο 8 (δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής) και το άρθρου 1 του Πρωτοκόλλου αριθ. 1 (προστασία της περιουσίας), επειδή εμπόδισε τους εκτοπισμένους Ελληνοκύπριους να επιστρέψουν στα σπίτια και τις περιουσίες τους στο βορρά.
- Δικαιώματα των εγκλωβισμένων Ελληνοκυπρίων: Το Δικαστήριο διαπίστωσε επίσης ότι η Τουρκία παραβίασε τα δικαιώματα του μικρού αριθμού Ελληνοκυπρίων που παρέμειναν στο βόρειο τμήμα του νησιού μετά το 1974. Υπέστησαν περιορισμούς στην κυκλοφορία, την εκπαίδευση και την πρόσβαση σε ιατρικές υπηρεσίες, γεγονός που ισοδυναμεί με παραβίαση του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ (απαγόρευση απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης).
- Αγνοούμενοι: Ίσως η πιο σημαντική πτυχή της απόφασης αφορούσε τις οικογένειες Ελληνοκυπρίων που αγνοούνταν κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης του 1974. Το Δικαστήριο διαπίστωσε ότι η Τουρκία παραβίασε το Άρθρο 2 (δικαίωμα στη ζωή) και το Άρθρο 3 της ΕΣΔΑ (απαγόρευση απάνθρωπης μεταχείρισης) παραλείποντας να διερευνήσει αποτελεσματικά την τύχη των αγνοουμένων. Η μη απόδοση λογαριασμού για τους αγνοούμενους προκάλεσε τεράστια οδύνη στις οικογένειές τους.
Η υπόθεση Κύπρος κατά Τουρκίας ενίσχυσε τη θέση του ΕΔΔΑ ότι η Τουρκία φέρει ευθύνη για τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη βόρεια Κύπρο, παρόλο που δεν διεκδικεί επίσημα την κυριαρχία της στην περιοχή. Υπογράμμισε, επίσης, τη συνεχιζόμενη ταλαιπωρία των εκτοπισμένων και των οικογενειών των αγνοουμένων, πολλοί από τους οποίους δεν έχουν ακόμη λάβει δικαιοσύνη δεκαετίες μετά τη σύγκρουση.
Δημόπουλος και άλλοι κατά Τουρκίας (2010)
Μετά την υπόθεση Λοϊζίδου, χιλιάδες Ελληνοκύπριοι κατέθεσαν στο ΕΔΔΑ αξιώσεις ιδιοκτησίας κατά της Τουρκίας, ζητώντας αποζημίωση για τις περιουσίες που είχαν αναγκαστεί να εγκαταλείψουν στη βόρεια Κύπρο. Σε απάντηση σε αυτή την εισροή υποθέσεων, η Τουρκία ίδρυσε το 2005 την Επιτροπή Ακίνητης Περιουσίας (ΕΑΠ) ως εσωτερικό ένδικο μέσο για τέτοιου είδους αξιώσεις.
Η υπόθεση Δημόπουλος και άλλοι κατά Τουρκίας εξέτασε την εγκυρότητα αυτού του εσωτερικού ενδίκου μέσου. Οι προσφεύγοντες υποστήριξαν ότι η ΕΑΠ δεν τους παρείχε αποτελεσματικό μοχλό για να διεκδικήσουν τις περιουσίες τους, καθώς προσέφερε αποζημίωση και όχι την επιστροφή των κατοικιών τους.
Το ΕΔΔΑ, ωστόσο, δεν συμμερίστηκε αυτόν τον αγώνα και αποφάνθηκε υπέρ της Τουρκίας. Έκρινε, δηλαδή, ότι οι εκτοπισμένοι δεν έχουν απόλυτο δικαίωμα να διεκδικήσουν την περιουσία τους και ότι η αποζημίωση θα μπορούσε να αποτελέσει αποδεκτή εναλλακτική λύση.
Η απόφαση αυτή ήταν αμφιλεγόμενη μεταξύ των Ελληνοκυπρίων, πολλοί από τους οποίους θεώρησαν την απόφαση ως νομιμοποίηση του ελέγχου της Τουρκίας επί της βόρειας Κύπρου. Ωστόσο, το ΕΔΔΑ τόνισε την ανάγκη για πρακτικές λύσεις σε παρατεταμένες συγκρούσεις και σημείωσε ότι η ΕΑΠ παρείχε ένα βιώσιμο μέσο για την αντιμετώπιση των αξιώσεων ιδιοκτησίας ελλείψει συνολικής πολιτικής διευθέτησης.
Συμπέρασμα
Οι αποφάσεις του ΕΔΔΑ για την Κύπρο έχουν συμβάλει καθοριστικά στην αντιμετώπιση των παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που προέκυψαν από τη διαίρεση του νησιού. Από τα δικαιώματα ιδιοκτησίας και τον εκτοπισμό μέχρι τη δυσχερή θέση των αγνοουμένων, το Δικαστήριο έχει με συνέπεια καταστήσει την Τουρκία υπεύθυνη για τις ενέργειες στη βόρεια Κύπρο, ενισχύοντας την αρχή ότι τα κράτη είναι υπεύθυνα για τα εδάφη που ελέγχουν.
Ενώ οι αποφάσεις αυτές παρείχαν κάποιο μέτρο δικαιοσύνης σε μεμονωμένους αιτούντες, η ευρύτερη πολιτική σύγκρουση παραμένει άλυτη. Οι αποφάσεις του ΕΔΔΑ υπογραμμίζουν την ανάγκη για μια συνολική διευθέτηση που θα αντιμετωπίζει τόσο τα ανθρώπινα δικαιώματα των εκτοπισμένων όσο και την πολιτική πραγματικότητα της διαίρεσης της Κύπρου. Μέχρι να επιτευχθεί μια τέτοια λύση, το Δικαστήριο θα συνεχίσει να διαδραματίζει κρίσιμο ρόλο στην εκδίκαση των συνεχιζόμενων διαφορών για τα ανθρώπινα δικαιώματα που απορρέουν από αυτή τη μακροχρόνια σύγκρουση.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ο ΟΗΕ στην Κύπρο, unric.org. Διαθέσιμο εδώ.
- Το παρασκήνιο της απόφασης στην υπόθεση της Τιτίνας Λοϊζίδου, kathimerini.com.cy. Διαθέσιμο εδώ.
- Αριστοτέλης Κωνσταντινίδης, “Η πρόσφατη απόφαση του ΕΔΑΔ επί της Τέταρτης Διακρατικής”, ucy.ac.cy. Διαθέσιμο εδώ.
