Της Βασιλικής Χαραλάμπους,
Με βάση το ισχύον άρθρο 84 παρ. 2 ΠΚ αναφορικά με τις ελαφρυντικές περιστάσεις μείωσης της ποινής ορίζεται ότι: «Ελαφρυντικές περιστάσεις θεωρούνται ιδίως: α) το ότι ο υπαίτιος έζησε σύννομα ως τον χρόνο που έγινε το έγκλημα, περίσταση που δεν αποκλείεται από μόνη την προηγούμενη καταδίκη του για ελαφρό πλημμέλημα, β) το ότι στην πράξη του ωθήθηκε από μη ταπεινά αίτια ή από μεγάλη ένδεια ή υπό την επίδραση σοβαρής απειλής ή υπό την επιβολή προσώπου στο οποίο αυτός οφείλει υπακοή ή με το οποίο βρίσκεται σε σχέση εξάρτησης, γ) το ότι στην πράξη του ωθήθηκε από ανάρμοστη συμπεριφορά του παθόντος ή παρασύρθηκε από οργή ή βίαιη θλίψη που του προκάλεσε άδικη εναντίον του πράξη, δ) το ότι επέδειξε ειλικρινή μετάνοια και επιδίωξε να άρει ή να μειώσει τις συνέπειες της πράξης του, ε) το ότι συμπεριφέρθηκε καλά για σχετικά μεγάλο διάστημα μετά την πράξη του, ακόμα και κατά την κράτησή του».
Όπως καθίσταται σαφές, για την εκτίμηση της βαρύτητας της ποινής το δικαστήριο λαμβάνει υπόψη τη σύννομη ζωή του υπαιτίου, η οποία υπάρχει (όπως διευκρινίζεται στην υπ. αριθμ. 1466/2019 απόφαση του το Ε Τμήμα του Αρείου Πάγου) όταν αυτός «δεν έχει διαπράξει κάποια αξιόποινη πράξη παραβιάζοντας επιτακτικούς ή απαγορευτικούς κανόνες δικαίου, του λευκού ποινικού μητρώου μη όντος του μόνου αποδεικτικού στοιχείου για την κατάφαση της περίστασης αυτής, με τον δικαστή να μπορεί να κρίνει ελεύθερα, ως ορίζεται στο άρθρο 178 του Κ.Π.Δ.». Με τον τρόπο, λοιπόν, αυτό ο νομοθέτης διεύρυνε έτι περαιτέρω την αναγνώριση της ελαφρυντικής περίστασης, καθώς, με τον προϊσχύσαντα Κώδικα, ο νομοθέτης έκανε λόγο για «έντιμο βίο», αφήνοντας το κριτήριο αυτό σχετικά απροσδιόριστο. Επρόκειτο για τον λεγόμενο «πρότερο έντιμο βίο», ο οποίος «απαιτούσε» από το δράστη για να του αναγνωρισθεί ως ελαφρυντική περίσταση να διάγει μέχρι την τέλεση της πράξης του έντιμη ατομική, οικογενειακή, επαγγελματική και γενικά κοινωνική ζωή.
Η προσέγγιση αυτή κατακρίθηκε, καθώς, με βάση την Αιτιολογική Έκθεση του ν. 4619/2019, σε ένα κράτος δικαίου ο πολίτης έχει την ελευθερία να διάγει τον βίο του όπως εκείνος επιθυμεί, εφόσον δεν παραβιάζει κανόνες δικαίου, ελευθερία η οποία είναι συνταγματικά κατοχυρωμένη και απορρέει άμεσα από το άρθρο 9 παρ. 1 εδ. Β του Συντάγματος. Μία ακόμη πιο πρόσφατη απόφαση του Αρείου Πάγου, η ΟλΑΠ (ποιν) 2/2022, έρχεται να υπογραμμίσει ότι ο σύννομος βίος δεν ταυτίζεται με το λευκό ποινικό μητρώο, αλλά με την τήρηση της νομιμότητας σε όλες τις πτυχές του καθημερινού βίου του προσώπου, χωρίς τούτο να σημαίνει ότι αυτό συνεπάγεται και ανυπαρξία καταδίκης.
Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Άρειος Πάγος: «…Άλλωστε το μεν η παραβίαση των νόμων δεν θεμελιώνει πάντοτε αξιόποινη πράξη, το δε πολλάκις αξιόποινες πράξεις παραμένουν στην αφάνεια. Συνακόλουθα αν κάποιος παραβιάζει ή δεν σέβεται, αστικούς κανόνες η συνδρομή στο πρόσωπό του της εν λόγω ελαφρυντικής περίστασης δεν έχει έρεισμα στο νόμο, το δε λευκό ποινικό μητρώο απλά συνεκτιμάται από το Δικαστήριο στα πλαίσια που ορίζονται από τις διατάξεις των άρθρων 177 και 178 Κ.Π.Δ. για τον σχηματισμό της δικανικής του κρίσης για την ύπαρξη του σύννομου βίου προκειμένου ν’ αποφανθεί επί του αυτοτελούς αυτού ισχυρισμού…».
Τούτο δηλαδή σημαίνει πως δεν αρκεί ένα λευκό ποινικό μητρώο για να αποφανθεί ότι κάποιος διάγει σύννομο βίο, αλλά είναι από τον συνδυασμό των πράξεων της καθημερινής ζωής που προκύπτει πως επιδεικνύει σεβασμό προς τα έννομα αγαθά και τους κανόνες δικαίου, χωρίς τούτο να συνεπάγεται πως η απόκλιση από «ηθικά στεγανά» οδηγεί και σε απόρριψη αυτού του κριτηρίου. Ακολούθως, ακόμη και αν κάποιος δεν διαθέτει λευκό ποινικό μητρώο ή εάν έχει καταδικαστεί για ελαφρύ πλημμέλημα δεν αποκλείεται να του αναγνωριστεί ως ελαφρυντικό το κριτήριο αυτό του άρθρου 84 πρ. 2 περ. α’ ΠΚ.
Παρατηρούμε ότι η αλλαγή του άρθρου έρχεται να άρει τυχόν ανισότητες που θα μπορούσαν να εμφανισθούν σε συγκεκριμένες περιπτώσεις δραστών. Για παράδειγμα, όταν ένας δράστης ενός εγκλήματος με καλή οικονομική κατάσταση διενεργεί κάποιες θετικές ενέργειες ως προς το κοινωνικό σύνολο στο μέτρο που δείχνει να σέβεται τα έννομα αγαθά, θα ήταν άδικο να βρίσκεται σε πλεονεκτικότερη θέση από άποψη πλήρωσης κριτηρίου του άρθρου σε σύγκριση με έναν δράστη με μικρότερες οικονομικές δυνατότητες. Σε κάθε περίπτωση, η προσέγγιση αυτή δεν αποτελεί αναλογική διορθωτική ερμηνεία σε βάρος του κατηγορουμένου.
Αξίζει να τονισθεί βέβαια ότι με τη νέα διάταξη το όφελος του κατηγορουμένου είναι μεγάλο, καθώς με το κριτήριο αυτό είναι δυνατόν να «σπάσουν» την ισόβια κάθειρξη στα κακουργήματα, ενώ στα ελαφρύτερα να απομακρυνθούν από την πραγματική έκτιση της ποινής, δηλαδή την στέρηση της ελευθερίας. Ιδίως όμως μετά την πρόσφατη απόφαση της Ολομέλειας του Αρείου Πάγου, ασκήθηκε κριτική στην έννοια του «σύννομου βίου», σύμφωνα με την οποία η ελαφρυντική περίσταση της περίπτωσης α’ του άρ. 84 παρ. 1 ΠΚ βασίζεται στο πεδίο δράσης του δράστη που βρίσκεται εκτός της διάπραξης του αδικήματος, εκτός δηλαδή της υπό κρίση αξιόποινης πράξης. Η ελαφρυντική αυτή, λοιπόν, περίσταση δεν σχετίζεται με τη δομή του εγκλήματος, αλλά ανάγεται αποκλειστικά στον χώρο της ποινής. Έτσι, εάν συνδεθεί η βαρύτητα τέλεσης του εγκλήματος με την κρίση για την ελαφρυντική περίσταση, αυτό δεν μπορεί παρά να οδηγεί σε διπλή δικαστική αξιολόγηση.
Εν κατακλείδι, το ισχύον άρθρο 84 παρ.2 περ. α’ του νέου ΠΚ εμφανίζεται ως επιεικέστερη διάταξη, από αρκετούς νομικούς όμως έχει διαπιστωθεί πως με την προγενέστερη διάταξη υπήρχε μεγάλη ευχέρεια στη μη αναγνώριση του ελαφρυντικού, η οποία μπορεί ενδεχομένως σε κάποιες περιπτώσεις να ικανοποιούσε το κοινό περί δικαίου αίσθημα (βλ. Απόφαση της δίκης Κορκονέα 2/2022 ΑΠ), τούτο όμως δεν σημαίνει ότι ήταν και απολύτως δίκαιη. Αναμένουμε τη διαμόρφωση και της ίδιας της νομολογίας ενόψει των αλλαγών, δεδομένου ότι αυτή η τροποποίηση επιλέχθηκε από τον νομοθέτη για να αντιμετωπίσει μια νομολογιακή παγιωμένη ερμηνεία της αόριστης νομικής έννοιας του πρότερου έντιμου βίου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Άννα-Μαρία Χ. Ανυφαντή, Ο “σύννομος” πρότερος βίος στον νέο ΠΚ, justina.gr. Διαθέσιμο εδώ.
- Δημήτριος Βαρελάς, Σύννομος βίος: Ερμηνεία – κριτήρια με αφορμή την ΟλΑΠ 2/2022, nb.org. Διαθέσιμο εδώ.
- Βασίλειος Χειρδάρης, Ο “σύννομος βίος” και η απόφαση 2/2022 της Ολομελείας του ΑΠ. Μία προβληματική ερμηνεία, dikastiko.gr. Διαθέσιμο εδώ.
- ΑΠ 338/2023.
