Του Παντελή Σιμώτα,
Τα γκαργκόιλ, με τις αλλόκοτες μορφές και τις μυστηριώδεις εκφράσεις τους, έχουν σκαρφαλώσει στην κορυφή καθεδρικών ναών και κάστρων εδώ και αιώνες, δίνοντας μια απόκοσμη παρουσία στις πόλεις και τα χωριά. Αυτά τα πέτρινα πλάσματα, συχνά παρεξηγημένα και περιτριγυρισμένα από μύθους, εξυπηρετούν τόσο πρακτικούς όσο και συμβολικούς σκοπούς στην αρχιτεκτονική. Πέραν, όμως, από το ρόλο τους ως διακοσμητικών υδάτινων εκτοξευτήρων, τα γκαργκόιλ είναι βουτηγμένα σε θρύλους που διαπερνούν πολιτισμούς και χρονικές περιόδους. Από τις αρχαίες αντιλήψεις έως τις σύγχρονες ερμηνείες, οι μύθοι που περιβάλλουν τα γκαργκόιλ είναι τόσο ιδιαίτεροι όσο και τα ίδια τα πλάσματα.
Ο όρος «γκαργκόιλ» προέρχεται από τη γαλλική λέξη «gargouille», που σημαίνει «λαιμός» ή «φάρυγγας». Αυτό παραπέμπει στον λειτουργικό τους σκοπό στην αρχιτεκτονική: να κατευθύνουν τα νερά της βροχής μακριά από τους τοίχους των κτιρίων για να αποτρέψουν τη διάβρωση. Ωστόσο, η μυθολογική προέλευση των γκαργκόιλ είναι πολύ πιο ενδιαφέρουσα από την πρακτική τους χρήση.
Οι ρίζες των μύθων των γκαργκόιλ μπορούν να εντοπιστούν στους αρχαίους πολιτισμούς. Στην Αρχαία Αίγυπτο, για παράδειγμα, τα γκροτέσκα αγάλματα που έμοιαζαν με γκαργκόιλ πίστευαν ότι έδιωχναν τα κακά πνεύματα και προστάτευαν τους ιερούς χώρους. Οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι ενσωμάτωσαν, επίσης, παρόμοια πλάσματα στην αρχιτεκτονική τους, απεικονίζοντας συχνά θεούς, ζώα ή μυθικά θηρία για να φυλάνε τους ναούς και τα σπίτια τους.
Στη μεσαιωνική Ευρώπη, τα γκαργκόιλ έγιναν ιδιαίτερα εμφανή στη γοτθική αρχιτεκτονική, στολίζοντας τους μεγαλοπρεπείς καθεδρικούς ναούς της Γαλλίας, της Αγγλίας και άλλων περιοχών. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου διαμορφώθηκε η μυθολογική σημασία των γκαργκόιλ. Ο Μεσαίωνας ήταν γεμάτος δεισιδαιμονίες και φόβους, και η έννοια των γκαργκόιλ ως προστάτες ενάντια στο κακό παγιώθηκε. Πίστευαν ότι έδιωχναν τους δαίμονες και τα κακόβουλα πνεύματα, διασφαλίζοντας ότι η ιερότητα της εκκλησίας παρέμενε ανέπαφη. Η γκροτέσκα εμφάνισή τους σχεδιάστηκε σκόπιμα για να είναι τρομακτική, λειτουργώντας ως οπτική υπενθύμιση των κινδύνων που παραμονεύουν έξω από τους τοίχους της εκκλησίας.
Ένας από τους πιο διάσημους μύθους για τα γκαργκόιλ είναι ο γαλλικός θρύλος του La Gargouille, ενός πλάσματος που έμοιαζε με δράκο και τρομοκρατούσε την πόλη της Ρουέν τον 7ο αιώνα. Σύμφωνα με την ιστορία, το τέρας ζούσε στον ποταμό Σηκουάνα, καταβρόχθιζε πλοία και πλημμύριζε την πόλη με την πύρινη ανάσα του. Οι κάτοικοι της Ρουέν ζούσαν υπό τον συνεχή φόβο του La Gargouille μέχρι που ένας ιερέας ονόματι Romanus προσφέρθηκε να σκοτώσει το πλάσμα με αντάλλαγμα τη μεταστροφή της πόλης στον χριστιανισμό.
Ο Romanus υπέταξε το θηρίο κάνοντας το σημάδι του σταυρού, οδηγώντας το πίσω στη Ρουέν, όπου και κάηκε. Ωστόσο, το κεφάλι και ο λαιμός του πλάσματος είχαν ανοσία στις φλόγες, οπότε τοποθετήθηκαν στην εκκλησία της πόλης ως υπενθύμιση του θριάμβου του καλού επί του κακού. Αυτός ο θρύλος αναφέρεται συχνά ως η προέλευση του γκαργκόιλ, με τα γκροτέσκα πέτρινα γλυπτά να αναπαριστούν το νικημένο τέρας.
Πέρα από τη σύνδεσή τους με το La Gargouille, τα γκαργκόιλ θεωρούνταν εδώ και πολύ καιρό φύλακες των κατασκευών που κοσμούσαν. Στα μεσαιωνικά συστήματα πεποιθήσεων, τα γκαργκόιλ θεωρούνταν προστάτες όχι μόνο από φυσικούς κινδύνους αλλά και από πνευματικές απειλές. Η ιδέα ήταν ότι οι τρομακτικές τους όψεις θα τρόμαζαν τους δαίμονες και θα τους εμπόδιζαν να εισέλθουν σε ιερούς χώρους. Με αυτόν τον τρόπο, χρησίμευαν τόσο ως φυσικός όσο και ως πνευματικός αμυντικός μηχανισμός.
Η διττή φύση των γκαργκόιλ —ως προστάτες και ως ενσαρκώσεις του κακού— αντανακλά την πολύπλοκη σχέση που είχε η μεσαιωνική κοινωνία με το υπερφυσικό. Από τη μία πλευρά, τα πλάσματα αυτά είχαν σκοπό να εμπνέουν φόβο, υπενθυμίζοντας στους ανθρώπους τους πανταχού παρόντες κινδύνους της αμαρτίας και του διαβόλου. Από την άλλη πλευρά, θεωρούνταν ως καλοπροαίρετοι φύλακες, που παρακολουθούσαν τους πιστούς και εξασφάλιζαν την ασφάλειά τους.
Στη σύγχρονη πολιτιστική πραγματικότητα, τα γκαργκόιλ ξεπέρασαν τις αρχιτεκτονικές τους καταβολές και έγιναν σύμβολα τρόμου και φαντασίας. Συχνά εμφανίζονται στη λογοτεχνία, στις ταινίες και στα βιντεοπαιχνίδια ως υπερφυσικά όντα, άλλοτε κακόβουλα και άλλοτε προστατευτικά. Αυτή η διττότητα στην απεικόνισή τους αντικατοπτρίζει τους αρχαίους μύθους και θρύλους που έδωσαν για πρώτη φορά αφορμή για την εμφάνισή τους.
Μια δημοφιλής σύγχρονη ερμηνεία είναι η ιδέα ότι τα γκαργκόιλ ζωντανεύουν τη νύχτα, ένα θέμα που διερευνάται σε διάφορες μορφές μέσων ενημέρωσης. Η τηλεοπτική σειρά κινουμένων σχεδίων Gargoyles, η οποία προβλήθηκε τη δεκαετία του 1990, είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, καθώς απεικονίζει μια φυλή αρχαίων γκαργκόιλ που ξυπνούν τη νύχτα για να προστατεύσουν τη Νέα Υόρκη. Αυτή η ιδέα παίζει με την αρχαία πίστη στα gargoyles ως φύλακες, ενώ προσθέτει μια φανταστική συστροφή που απευθύνεται στο σύγχρονο κοινό.
Τα γκαργκόιλ συνεχίζουν να γοητεύουν τη φαντασία, λειτουργώντας ως γέφυρα μεταξύ του αρχαίου κόσμου και της σύγχρονης εποχής. Ενώ ο αρχικός τους σκοπός μπορεί να ήταν καθαρά λειτουργικός, οι μύθοι και οι θρύλοι που αναπτύχθηκαν γύρω τους μιλούν για βαθύτερες ανθρώπινες ανησυχίες — τους φόβους μας, την ανάγκη μας για προστασία και τη γοητεία μας για το υπερφυσικό. Είτε θεωρούνται προστάτες είτε τέρατα, τα γκαργκόιλ παραμένουν διαχρονικά σύμβολα του μυστηριώδους και του μαγικού, σκαρφαλωμένα ψηλά και παρακολουθούν όλους μας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Camille, M. (1996), Gargoyles of Notre-Dame: Medievalism and the Monsters of Modernity, University of Chicago Press.
- Morrison, E. F. (2004), Guardians of Stone: Myth and Magic in the Architecture of Medieval Europe, Routledge.
- Hearn, M. P. (1995), Gothic Sculpture, 1140–1300, Yale University Press.
