Της Αναστασίας Δάβαρη,
Τα Σεπτεμβριανά του 1955 αποτελούν μια από τις πιο σκοτεινές σελίδες στην σύγχρονη ιστορία των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης. Το οργανωμένο πογκρόμ, που εξαπολύθηκε από τον οργισμένο τουρκικό όχλο κατά των Ελλήνων και των Αρμενίων, καθώς και άλλων μη μουσουλμανικών μειονοτήτων, έβαψε τη νύχτα της 6ης Σεπτεμβρίου 1955 με μελανά χρώματα. Μέσα σε ένα κλίμα τρομοκρατίας και ανασφάλειας, οι δρόμοι της Κωνσταντινούπολης γέμισαν με βία, καθώς λεηλασίες, πυρπολήσεις και βεβηλώσεις έγιναν ο ζωντανός εφιάλτης όσων συμμετείχαν στα επεισόδια. Αφορμή, στάθηκε μια βομβιστική επίθεση στο πατρικό σπίτι του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη, που αποδείχτηκε στη συνέχεια ότι ήταν σκηνοθετημένη από την τουρκική κυβέρνηση.
Παρ’ ότι μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο οι ελληνοτουρκικές σχέσεις έδειξαν μεγάλη βελτίωση και υπήρξε συνεργασία των δύο χωρών εν μέσω του ψυχροπολεμικού κλίματος, η κατάσταση για την ρωμαίικη μειονότητα της Κωνσταντινούπολης έμελλε να αλλάζει ριζικά. Το πρόσκαιρο κλίμα σύσφιξης των σχέσεων των δύο χωρών λόγω της ένταξής τους στο σχέδιο Τρούμαν, το σχέδιο Μάρσαλ, το Συμβούλιο της Ευρώπης και το ΝΑΤΟ ώθησε την ελληνική κοινότητα της Κωνσταντινούπολης σε άνθιση. Δυστυχώς, όμως, η άνοδος του Δημοκρατικού Κόμματος στην εξουσία και η καλλιέργεια φιλελεύθερου κλίματος καθώς και η άσκηση φιλελεύθερης πολιτικής, δεν στάθηκαν αρκετά για να διαφυλάξουν την κοινότητα από επερχόμενες διώξεις, όπως αποδείχθηκε κατά τα γεγονότα των Σεπτεμβριανών.
Ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1950, οι ευνοϊκές συνθήκες για τη ρωμαίικη μειονότητα στην Κωνσταντινούπολη αρχίζουν να αλλάζουν δραστικά. Η προσπάθεια της Ελλάδας να θέσει το Κυπριακό ζήτημα στον ΟΗΕ, ωθεί την Τουρκία, που μέχρι τότε έδειχνε περιορισμένο ενδιαφέρον, να εμπλακεί ενεργά. Η Βρετανία, επιδιώκοντας να αποτρέψει μια ελληνοβρετανική σύγκρουση, ενθαρρύνει την τουρκική εμπλοκή, προσπαθώντας να μετατρέψει το ζήτημα σε τριμερές και να αποδυναμώσει τις ελληνικές διεκδικήσεις.
Η έναρξη της κυπριακής κρίσης φέρνει την Άγκυρα στο προσκήνιο των μειονοτικών θεμάτων, με την τουρκική κυβέρνηση να χρησιμοποιεί τη ρωμαίικη μειονότητα και το Οικουμενικό Πατριαρχείο ως μέσο πίεσης κατά της Ελλάδας, εκτιμώντας ότι θα οδηγήσει σε ελληνικές υποχωρήσεις. Η οικονομική κρίση στην Τουρκία μετά το 1954 επιτείνει την πολιτική ένταση. Η κυβέρνηση Μεντερές αντιμέτωπη με εσωτερικά προβλήματα, στρέφει την προσοχή της στα «εθνικά θέματα», με το Κυπριακό ζήτημα να κυριαρχεί. Η συνδιάσκεψη του 1955, που προτάθηκε από τον Άντονι Ίντεν, χρησιμοποιήθηκε από την Τουρκία για να αναδείξει το Κυπριακό ζήτημα, σε ζήτημα εθνικής σημασίας προσελκύοντας τη διεθνή προσοχή και ενισχύοντας την θέση της Τουρκίας. Με το κλίμα να είναι τεταμένο ανάμεσα στις χώρες και το φιάσκο της βομβιστικής επίθεσης στο σπίτι του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, πρωτοσέλιδοι τύποι στα δημοσιογραφικά δελτία της Τουρκίας, προκάλεσαν αυθόρμητες διαδηλώσεις στην Πλατεία Ταξίμ το απόγευμα της 6ης Σεπτεμβρίου.
Στις 5 το απόγευμα, ένα μαινόμενο πλήθος περίπου 50.000 ατόμων άρχισε να επιτίθεται στις ελληνικές περιουσίες στη συνοικία Πέραν της Κωνσταντινούπολης. Αυτή η επίθεση, που σχεδιάστηκε και εκτελέστηκε με τρομακτική ακρίβεια, κράτησε μέχρι τις πρωινές ώρες της 7ης Σεπτεμβρίου, όταν τελικά και επενέβη ο στρατός για να αποτρέψει τη γενικευμένη καταστροφή. Μέχρι τότε, οι αρχές είχαν παραμείνει απαθείς, όταν δεν διευκόλυναν ενεργά τους επιτεθέντες στο έργο τους.
Καταλυτικό ρόλο στην οργάνωση και κλιμάκωση των γεγονότων είχε το Δημοκρατικό Κόμμα. Χιλιάδες διαδηλωτές μεταφέρθηκαν από την Ανατολική Μικρά Ασία δωρεάν, με την υπόσχεση ότι θα λάμβαναν αμοιβή 6 δολαρίων, χρήματα που όμως ποτέ δεν τους καταβλήθηκαν. Περίπου 4.000 ταξί μετακίνησαν τους διαδηλωτές στους χώρους των ταραχών, ενώ φορτηγά του Δήμου της Κωνσταντινούπολης, φορτωμένα με τσεκούρια, φτυάρια, ρόπαλα, αξίνες, σφυριά, σιδερένιους λοστούς και μπιτόνια βενζίνης, είχαν τοποθετηθεί σε στρατηγικά σημεία της πόλης για να προμηθεύσουν τον όχλο με τα απαραίτητα εργαλεία για την καταστροφή. Οι επιδρομείς, φωνάζοντας συνθήματα όπως «Θάνατος στους γκιαούρηδες», «Σπάστε, γκρεμίστε, είναι γκιαούρης», «Σφάξτε τους Έλληνες προδότες» και «Κάτω η Ευρώπη», ξεκίνησαν ένα κύμα βίας και λεηλασίας που έπληξε τα ελληνικά καταστήματα και σπίτια. Αρκετά καταστήματα αρμενικής και εβραϊκής ιδιοκτησίας επίσης δέχτηκαν επιθέσεις, αν και οι κύριοι στόχοι ήταν οι ελληνικές περιουσίες.
Η βία δεν περιορίστηκε μόνο σε υλικές καταστροφές. Άνδρες και γυναίκες βιάστηκαν και σύμφωνα με τη μαρτυρία του γνωστού Τούρκου συγγραφέα Αζίζ Νεσίν, πολλοί ιερείς εξαναγκάστηκαν να υποστούν περιτομή. Κατά τη διάρκεια των γεγονότων, 16 Έλληνες έχασαν τη ζωή τους και 32 τραυματίστηκαν. Όμως, οι ταραχές δεν περιορίστηκαν μόνο στην Κωνσταντινούπολη. Στη Σμύρνη, το πρωί της 7ης Σεπτεμβρίου, Τούρκοι εθνικιστές έκαψαν το ελληνικό περίπτερο στη Διεθνή Έκθεση της Σμύρνης. Στη συνέχεια, κατέστρεψαν το νεόκτιστο εκκλησάκι της Αγίας Φωτεινής και λεηλάτησαν σπίτια Ελλήνων στρατιωτικών που υπηρετούσαν στο Στρατηγείο του ΝΑΤΟ. Ο Τούρκος πρωθυπουργός Αντνάν Μεντερές προσπάθησε να αποδώσει το πογκρόμ κατά των Ελλήνων σε κομμουνιστές, ένας ισχυρισμός που καταρρίφθηκε γρήγορα από τις αναφορές των ξένων πρεσβειών στην Άγκυρα οι οποίες τόνισαν τις μεγάλες ευθύνες των τουρκικών αρχών. Παρά τις προσπάθειες της κυβέρνησης Παπάγου να διεθνοποιήσει το ζήτημα, οι αντιδράσεις της διεθνούς κοινότητας ήταν περιορισμένες. Οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Βρετανία, βλέποντας την Τουρκία ως πολύτιμο σύμμαχο στον Ψυχρό Πόλεμο, απέφυγαν να ασκήσουν πιέσεις στην Άγκυρα. Οι νατοϊκοί σύμμαχοι της Ελλάδας ξεκαθάρισαν ότι το συμβάν έπρεπε να ξεχαστεί. Η μόνη σημαντική αντίδραση από διεθνή οργανισμό ήρθε από το Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών, το οποίο απαίτησε από την Τουρκία εξηγήσεις για την καταστροφή του 90% των ορθόδοξων ναών στην Κωνσταντινούπολη.
Ωστόσο, το ζήτημα παρέμεινε σε μεγάλο βαθμό ατιμώρητο μέχρι το 1995, όταν η αμερικανική Γερουσία, με απόφασή της, κάλεσε τον Πρόεδρο Κλίντον να ανακηρύξει την 6η Σεπτεμβρίου ως Ημέρα Μνήμης για τα Θύματα του Πογκρόμ. Αυτή η κίνηση αποτέλεσε μια αργοπορημένη αναγνώριση των τραγικών γεγονότων που σημάδεψαν την ελληνική μειονότητα της Κωνσταντινούπολης. Ο επίλογος των Σεπτεμβριανών του 1955 σηματοδοτεί μια βαθιά πληγή στις ελληνοτουρκικές σχέσεις και την αρχή του τέλους για την άλλοτε ακμάζουσα ελληνική κοινότητα της Κωνσταντινούπολης.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Τα Σεπτεμβριανά (1995), sansimera.gr, διαθέσιμο εδώ
- Ματωμένο Φθινόπωρο Σεπτεμβριανά 1955, edon.org, διαθέσιμο εδώ
- Μπενλίσοϊ Φώτης, «Σεπτεμβριανά του 1955», constantinople.ehw.gr, διαθέσιμο εδώ
