Του Λάμπρου Κουρή,
Στο πέρασμα του χρόνου, τίποτα δεν μένει ίδιο. Αυτό ισχύει και για κάθε γλώσσα σε κάθε ήπειρο. Σε αυτό το άρθρο θα αναφερθούν οι γλώσσες της Ευρώπης και οι αλλαγές που έφεραν, όπως λέει ο τίτλος, οι μετακινήσεις και οι κατακτήσεις κατά τον Μεσαίωνα. Πρέπει να αναφερθεί, όμως, ότι κατά τον Μεσαίωνα, δεν είχε αναπτυχθεί ο εθνικισμός και η έννοια του έθνους, αλλά και οι άνθρωποι είχαν περισσότερο θρησκευτική και τοπική συνείδηση, όπως αναφέρει και η Merry Wiesner-Hanks στο βιβλίο της «Πρώιμη Νεότερη Ευρώπη 1450-1789». Ας αρχίσουμε λοιπόν.
Με την κεραυνοβόλα επέκταση της Ρώμης από τον 3ο αιώνα π.Χ., τα Λατινικά εξαπλώθηκαν σε όλη τη Μεσόγειο, κυρίως ως γλώσσα της διοίκησης. Μέχρι τον 4ο αιώνα μ.Χ., η λατινική σχεδόν αντικατέστησε τις παλιές γλώσσες τον ντόπιων. Αυτό, όμως, έγινε μόνο στη Δύση και συγκεκριμένα στην Ιβηρική και τη Γαλλία, αλλά και τη Ρουμανία. Και στην Ιταλία, όμως, τα Λατινικά της διοίκησης δεν ήταν ίδια με τα Λατινικά του απλού λαού. Τα Λατινικά των πληβείων αναγνωρίζονται ως δημώδης λατινική. Η δημώδης λατινική χρησιμοποιήθηκε από τους μοναχούς της ύστερης Αρχαιότητας και του πρώιμου Μεσαίωνα. Μερικά παραδείγματα είναι ο Άγιος Ιερώνυμος, ο Άγιος Αυγουστίνος και ο Γρηγόριος της Τουρ ή αλλιώς Γρηγόριος Τουρώνης. Κάθε περιοχή είχε τη δική της διάλεκτο. Στην Ιβηρική σχηματίστηκαν οι διάλεκτοι των οποίων οι εξελίξεις έγιναν γνωστές ως Καστιλιάνικα, Γαλικιακά (που χωρίστηκαν σε Γαλικιακά και Πορτογαλικά), Αστουρλεονέζικα (Αστουρία και Λεόν) και Μοζαραβικά, μετά το 711 μ.Χ. Στη σημερινή Γαλλία, μετά τη δεκαετία του 480 μ.Χ., επικράτησαν οι Φράγκοι. Δεν επέβαλλαν όμως, τη γλώσσα τους. Τότε άρχισαν να εξελίσσονται οι γαλλορωμαϊκές διάλεκτοι και το πρώτο επιβεβαιωμένο έγγραφο στα γαλλικά αποδείχθηκαν οι Όρκοι του Στρασβούργου, το 842 μ.Χ. Ένα άλλο παράδειγμα παλιών Γαλλικών είναι το Άσμα του Ρολάνδου. Στη βόρεια Γαλλία, εκτός από τη διάλεκτο του Παρισιού, υπάρχει η Νορμανδική, μετά τη δημιουργία του δουκάτου της Νορμανδίας στις αρχές του 10ου αιώνα, τα βαλονέζικα του Βελγίου και τα πικαρδικά. Στο νότο εμφανίστηκαν τα Οξιτανικά, αλλιώς Provencal. Το ποιητικό κύρος των Οξιτανικών έληξε με τη Σταυροφορία κατά των αιρετικών Αλβιγινών, στις αρχές του 13ου αιώνα. Οι περισσότερες γαλλικές διάλεκτοι σχεδόν έχουν εξαφανιστεί, αφού η διοίκηση χρησιμοποιεί το παριζιάνικο ιδίωμα. Τα λατινικά εξελίχθηκαν και στα ιταλικά, μέσω διαφόρων διαλέκτων της Ιταλίας. Οι διάλεκτοι της Ιταλίας είναι τα φλωρεντινά, καλαβρέζικα, σικελικά, ναπολετάνικα, ρομανέσκο κ.α., ενώ στην κοιλάδα του Πάδου και μέχρι τις Άλπεις οι διάλεκτοι είναι γαλλορομανικές. Τα σημερινά ιταλικά βασίζονται στα φλωρεντινά και για αυτό έχουμε να ευχαριστήσουμε τον Βοκάκιο, τον Δάντη, τον Πετράρχη κ.α. Τέλος, ρομανική γλώσσα έχουμε και στη Ρουμανία και τη Μολδαβία.
Επόμενη στάση, η Αγγλία και γενικά οι Βρετανικές νήσοι. Κατά τη διάρκεια της ρωμαϊκής κυριαρχίας, οι ντόπιοι δεν σταμάτησαν να μιλάνε τις κελτικές γλώσσες. Με την εισβολή των γερμανικών φυλών στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, οι Κέλτες δέχτηκαν επίθεση από τους Άγγλους, τους Σάξονες και τους Γιούτους. Οι Κέλτες και η γλώσσες τους περιορίστηκαν στην Κορνουάλη, στη Σκωτία, στην Ουαλία και στην Ιρλανδία. Οι Αγγλοσάξονες μιλούσαν τη γλώσσα η οποία είναι γνωστή ως Παλιά Αγγλικά και τοποθετείται πριν από το 1100. Με την επίθεση των Δανών τη δεκαετία του 860, δημιουργήθηκε γύρω από την Υόρκη το κράτος που ονομάστηκε Danelaw, Νόμος των Δανών. Έτσι προστέθηκαν σκανδιναβικά δάνεια στην αγγλική γλώσσα της εποχής. Με την έλευση των Νορμανδών δουκών το 1066, προστέθηκαν γαλλικά δάνεια στην αγγλική γλώσσα, αλλά μόνο οι ευγενείς μιλούσαν Γαλλικά. Γαλλικά και άλλα λατινογενή δάνεια προστέθηκαν στην ήδη μεταβαλλόμενη αγγλική γλώσσα. Κατά τον Εκατονταετή Πόλεμο μεταξύ της Αγγλίας και Γαλλίας, οι βασιλιάδες της Αγγλίας προτίμησαν να μιλάνε Αγγλικά, παρά Γαλλικά, ενώ η διάλεκτος του Λονδίνου εξαπλώθηκε χάρη στα έργα συγγραφέων όπως ήταν ο Geoffrey Chaucer. Σταδιακά, τα αγγλικά επιβλήθηκαν στους Ουαλούς και στους Ιρλανδούς από τον 13ο αιώνα. Τα αγγλικά επιβλήθηκαν και στη Σκωτία από τα τέλη του Μεσαίωνα. Όπως και σε όλες της δυτικές ευρωπαϊκές περιοχές, έτσι και στην Αγγλία, τα λατινικά ήταν η γλώσσα της Εκκλησίας και των διαλέξεων στα πανεπιστήμια.
Συνεχίζουμε στα Βαλκάνια. Η Ελληνιστική Κοινή είχε επιβιώσει μέχρι τον 6ο αιώνα, την εποχή του αυτοκράτορα Ιουστινιανού. Επιβίωσε όχι μόνο στα Βαλκάνια, αλλά γενικά στο ανατολικό τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Κατά τον 7ο αιώνα πολλοί Σλάβοι κατέβηκαν νότια του Δούναβη και λογικό ήταν να φέρουν και τις διαλέκτους τους. Τοπωνύμια στον ελληνικό χώρο και λέξεις στα Νέα Ελληνικά μαρτυρούν την επίδραση των Νοτίων Σλάβων. Τα παραδείγματα γνωστά. Αξίζει να σημειωθεί ότι, εκτός των Ζαγοροχωρίων, περιοχές με παρόμοιο όνομα υπάρχουν και στην Κροατία, στη Σλοβενία και στο Μαυροβούνιο. Λατινόφωνοι πληθυσμοί υπάρχουν και στα Βαλκάνια και είναι οι γνωστοί βλάχοι. Οι Σλάβοι που κατοίκησαν στα Βαλκάνια δεν είχαν γραπτή γλώσσα μέχρι τον 9ο αιώνα. Τότε δημιουργήθηκε η Παλαιά Εκκλησιαστική Σλαβονική, από τους αδερφούς Κύριλλο και Μεθόδιο. Αυτή η γλώσσα είχε δύο γραπτές μορφές, το γλαγολιτικό αλφάβητο και το περισσότερο γνωστό κυριλλικό. Ένας άλλος λαός που κατέβηκε στα Βαλκάνια, ήταν οι Βούλγαροι, οι οποίοι κυριάρχησαν σε ένα μεγάλο μέρος των Νοτίων Σλάβων. Έτσι δημιουργήθηκε το εθνώνυμο των Βουλγάρων. Είναι γνωστό ότι κάθε γλώσσα στα Βαλκάνια έχει τουρκικά δάνεια, αλλά τα πρώτα ίχνη τουρκικών γλωσσών προέκυψαν από τους Ούννους. Η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία είχε επαφές με Τούρκους ακόμα και επί αυτοκράτορα Ηρακλείου (610-641), στον ανταγωνισμό με την Περσία. Μετά τα μέσα του 11ου αιώνα, επιτέθηκαν οι Σελτζούκοι Τούρκοι στη Μικρά Ασία, αλλά Τούρκοι πάτησαν στα Βαλκάνια πρώτη φορά το 1354. Από τον 13ο αιώνα και μετά, με τη Λατινική κυριαρχία επί των πρώην Ανατολικών Ρωμαϊκών εδαφών, άρχισε η μαζική εισροή ιταλικών λέξεων, ειδικά από τους Βενετούς και τους Γενουάτες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η πληθώρα ιταλικών λέξεων στα Επτάνησα και όχι μόνο.
Τελειώνουμε με τη σημερινή ανατολική Γερμανία και Βαλτική. Οι Φράγκοι συχνά πολεμούσαν με τους Σλάβους στα ανατολικά τους σύνορα, αλλά μόνο επί Καρλομάγνου προσπάθησαν να τους εκχριστιανίσουν. Οι Σλάβοι εκείνων των περιοχών είναι οι Σόρβοι, οι οποίοι δεν εξαφανίστηκαν ποτέ. Κατοικούν στα γερμανικά κρατίδια Σαξονίας και Βρανδεμβούργου, κοντά στα σύνορα με την Πολωνία και την Τσεχία. Προς τη Βαλτική, οι Γερμανοί εξαπλώθηκαν μετά τον 12ο αιώνα και ειδικά με τις βόρειες Σταυροφορίες κατά των παγανιστών της Βαλτικής. Από όλους τους λαούς της Βαλτικής, μόνο οι Πρώσοι εκγερμανίστηκαν. Οι εκγερμανισμένοι Πρώσοι δημιούργησαν το δουκάτο της Πρωσίας το 1525. Μέχρι τότε, και από το 1309, η Πρωσία ήταν στην κυριαρχία ενός θρησκευτικού τάγματος, το Τάγμα των Τευτόνων Ιπποτών.
Σε αυτό το σημείο, ολοκληρώνεται το πρώτο μέρος της αναφοράς μας στην εξέλιξη των διαφόρων γλωσσών κατά τον Μεσαίωνα. Στο επόμενο, θα ακολουθήσουν περαιτέρω πληροφορίες σχετικά με τον ρόλο που διαδραμάτισαν οι Τούρκοι, οι Ούγγροι αλλά και οι ανατολικοί Σλάβοι.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Latin alphabet: Definition, Description, History & Facts, britannica.com, διαθέσιμο εδώ
- Latin Language, encyclopedia.com, διαθέσιμο εδώ
- Wiesner-Hanks E.Merry (2008), Πρώιμη Νεότερη Ευρώπη 1450-1789, (μτφρ. Καλογιάννη Ελένη- επιμ, Μπουκαλά Αρετή), εκδόσεις Ξιφαράς.
- Κορδώσης Στέφανος (2012), Οι Τούρκοι ανάμεσα στην Κίνα και το Βυζάντιο (552-659 μ.Χ): Ο ρόλος τους στην ευρασιατική πολιτική, διπλωματία και στρατηγική, εκδόσεις Ποιότητα
- Μπουραζέλης Κώστας (2017), Οι Τρόφιμοι της Λύκαινας, (επιμ. Αναστασόπουλος Νίκος), εκδόσεις ΜΙΕΤ (Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης)
