Της Θεοδώρας Αλικάκου,
Το ιερό των Μεγάλων Θεών στη Σαμοθράκη αποτέλεσε ένα σημαντικό θρησκευτικό κέντρο της αρχαιότητας το οποίο είχε έντονο μυστηριακό χαρακτήρα. Τα μυστήρια της Σαμοθράκης δεν ήταν λιγότερο γνωστά από τα Ελευσίνια Μυστήρια. Ωστόσο, ήταν διαφορετική η υπόσχεση που έδιναν στον πιστό που θα μυούταν στην λατρεία. Η Ελευσίνα έχει γεωργικό χαρακτήρα και τα μυστήρια της σχετίζονται με την καλλιέργεια της γης, ενώ τα μυστήρια της Σαμοθράκης σχετίζονται με τα θαλάσσια ταξίδια. Εδώ οι πιστοί με την ένταξή τους επιδιώκουν την προστασία και την σωτηρία τους από τους κινδύνους που εγκυμονούν στην θάλασσα. Ακόμα, η υπόσχεση συνδέεται και με τη γεωγραφική θέση των δύο τόπων. Η Σαμοθράκη περιβάλλεται από θάλασσα ενώ η Ελευσίνα αποτελεί ηπειρωτική χώρα με εύφορη γη και έτσι η λατρεία των θεών συνδέθηκε με το υγρό και το θαλάσσιο στοιχείο.
Οι Μεγάλη Θεοί ήταν επείσακτες προελληνικές θεότητες. Επίκεντρο της λατρείας αποτελούσε η «Μεγάλη Μητέρα», την οποία αποκαλούσαν Αξίερο. Η θεά αυτή απεικονίζεται καθιστή ανάμεσα από δύο λιοντάρια ως «Πότνια Θηρών». Σύμφωνα με τον ιδρυτικό μύθο των Μυστηρίων η αμαζόνα Μύρινα προσπαθώντας να καταλάβει τα νησιά του βόρειου Αιγαίου, κινδύνευσε στην θάλασσα. Προσευχήθηκε τότε για τη σωτηρία της στην «Μεγάλη Μητέρα», η οποία την έσωσε σε ένα νησί, το οποίο η Μύρινα ονόμασε Σαμοθράκη. Έπειτα, καθιέρωσε εκεί τη λατρεία της και τα μυστήρια προς τιμήν της. Η Αξίερος λατρευόταν σε ιερούς βράχους διαφόρων χρωμάτων από πορφυρίτη, όπου της προσέφεραν θυσίες. Από αυτήν προήλθαν άλλες δύο θεότητες η Εκάτη, ως Ζηρυνθία, και η Αφροδίτη Ζηρυνθία. Ειδικότερα, προσωποποιήσεις της Αφροδίτης Ζηρυνθίας αποτελούν τρίστηθα γυμνά ειδώλια που βρέθηκαν σε τάφο ύστερης ελληνιστικής περιόδου.
Στην συνέχεια, σύντροφος της «Μεγάλης Μητέρας» είναι ο ιθυφαλλικός θεός της γονιμότητας Καδμίλος, τον οποίο οι Έλληνες ταυτίζουν με τον Ερμή. Ακόμη, υπάρχουν δύο νέοι ιθυφαλλικοί θεοί που ονομάζονταν Κάβειροι και οι Έλληνες τους ταυτίζουν με τους Διόσκουρους, οι οποίοι ήταν προστάτες των καραβιών και των ναυτικών. Σύμβολά τους είναι τα φίδια και τα άστρα και συναντάμε απεικόνισή τους σε επάργυρο δαχτυλίδι. Σε αυτούς τους προελληνικής καταγωγής θεούς συγκαταλέγονται και δύο ακόμα θεότητες: ο Αξιόκερσος και η Αξιόκερσα. Εκείνους, οι Έλληνες τους ταυτίζουν με τον Πλούτωνα και την Περσεφόνη.
Στα μυστήρια είχαν μυηθεί πολλές διάσημες προσωπικότητες ήδη από τα προαρχαικά χρόνια: ο Οδυσσέας, ο Κάδμος, ο Θάσος, ο Φιλοκτήτης, ο Ορφέας, ο Αγαμέμνονας, ο Επειός, ο Όμηρος, ο Ηρόδοτος, ο Λύσανδρος της Σπάρτης, ο Ανταλκίδας, η Ολυμπιάδα, ο Φίλιππος και ο Αινείας, ενώ ακόμη επισκέφτηκαν τον ναό ο Ουάρρων και ο Πείσων, οι οποίοι ήταν Ρωμαίοι διοικητές. Χαρακτηριστικό, βέβαια, ήταν και το πέρασμα του Απόστολου Παύλου από το νησί, κήρυκα της χριστιανικής θρησκείας. Στα μυστήρια μπορούσαν να μυηθούν όλοι, άνδρες, γυναίκες, παιδιά, δούλοι, ελεύθεροι. Γνωρίζουμε την υπόσχεση που δινόταν σε αυτή τη μυστηριακή λατρεία η οποία δεν είναι άλλη από την θαλάσσια προστασία, τα δεικνύμενά μας είναι άγνωστα ενώ έχουμε κάποιες πληροφορίες για τα λεγόμενα και τα δρώμενα.
Όμοια με την Ελευσίνα υπάρχουν δύο βαθμοί μύησης, του μύστη ο οποίος στη συνέχεια περνάει στο στάδιο του επόπτη. Ο πιστός περνάει από το στάδιο της άγνοιας στην γνώση, από το στάδιο του «μη ορώντα» στο στάδιο του «ορώντα». Γνωρίζουμε ότι οι μύστες είχαν λατρευτικά δαχτυλίδια, τα οποία ήταν κατασκευασμένα από μαγνητόλιθους σιδήρου και ότι ίσως πραγματοποιούνταν κάποια τελετουργία με σίδηρο-μαγνήτη. Τέτοια δαχτυλίδια έχουν βρεθεί στις ανασκαφές όπως και πολλά λυχνάρια. Το τελευταίο μας δείχνει ότι οι τελετές γίνονταν νύχτα στον θεατρικό χώρο, όπου πραγματοποιούταν ο εξαγνισμός και η μύηση.
Ο ιερεύς καλούσε τους μυούμενους να ομολογήσουν ποια ήταν η πιο άνομη πράξη που έχουν πραγματοποιήσει. Με αυτό τον τρόπο επιδιωκόταν εξασφάλιση της μυστικότητας και αλληλεγγύη. Στους μύστες δινόταν πορφυρό μαντήλι, το οποίο έδεναν γύρω από το υπογάστριο. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, το μυστικό που αποκαλυπτόταν στους μύστες ήταν γιατί οι Ερμές είναι ιθυφαλλικές. Ενώ από τα μυστήρια δεν έλλειπαν οι θυσίες ζώων και τα ποικίλα αναθήματα από τους πιστούς ώστε να κερδίσουν την εύνοια των θεοτήτων για να προστατευτούν από την άγρια θάλασσα.
Το ιερό περιβάλλεται από πυκνή βλάστηση και όμορφους βραχώδεις σχηματισμούς με θέα στην θάλασσα. Από μόνο του προκαλεί δέος στον επισκέπτη και τον καλεί να μυηθεί και να γίνει ένα με την φύση, μέρος του ιερού. Χαρακτηριστικά, όπως αποκαλύφθηκε στις ανασκαφές, στο άβατο του ιερού υπήρχε επιγραφή που έγραφε «ΑΜΥΗΤΟΝ ΜΗ ΕΙΣΙΕΝΑΙ» δηλαδή οι αμύητοι δεν επιτρέπεται να εισέλθουν. Ο φόβος των πιστών υπερνικείται μόνο με τη μύηση καθιστώντας έτσι, μέσω του βιώματος, το άγνωστο, γνωστό.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- American Excavations Samothrace, samothrace.emory.edu, διαθέσιμο εδώ.
- Lehmann Karl (1998), Σαμοθράκη: Οδηγός των ανασκαφών και του μουσείου, Ινστιτούτο Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης
- Μήττα Δήμητρα, Σουέρεφ Κώστας (2011), Μυστήρια των Μεγάλων Θεών και των Καβείρων, εκδ: University Studio Press
- Burkert Walter (2015), Αρχαία Ελληνική Θρησκεία (μτφρ. Μπεζαντάκος Νικόλαος & Αφροδίτη Αβαγιανού), εκδ: Καρδαμίτσα
